صاحب‌خبر - رشته‌های فنی و مهندسی چند سالی است که با کاهش علاقه داوطلبان به این گروه مواجه شده اند. اساتید و پژوهشگران دلایل متفاوتی را درباره چرایی این موضوع مطرح کرده‌اند. در این گزارش یک نگاه آماری و تحلیلی به این موضوع داشته‌ایم. دیگر برای همه ما یک امر عادی شده است که با رسیدن به یک رویداد تاریخی در تقویم رسمی کشور، با برجسته‌سازی آن رویداد، یک یا دو روز فضای رسانه‌ای به سمت و سوی آن واقعه می‌رود. اما در این میان رویدادهایی در تقویم رسمی کشور هستند که تنها با چند پیامک تبریک «تبلیغاتی» از آن عبور می‌شود. پنج اسفند یکی از آن روزها است؛ روزی به نام «مهندس» به مناسبت زادروز خواجه نصیرالدین طوسی. قطعا به کار بردن نام «مهندس» هر کسی را یاد یک فرد «آچار به‌دست» می‌اندازد؛ تعریفی عامیانه از دیدگاه نگارنده، برای رفع دیگر تکالیف در محیط پیرامونی. اگر بخواهیم تعریفی دقیق و امروزی از واژه «مهندس» ارائه دهیم، باید خود را از فضای «آچار» و «فرمول»های همیشگی بیرون بیاوریم. اینکه مهندس کسی است که با دانش، علوم و اطلاعات ریاضی راه‌حل‌هایی برای حل مسائل فنی ارائه می‌دهد، یک تعریف جامع برای یک قرن گذشته می‌تواند باشد، اما این تعریف قطعا دچار دگردیسی شده است. قطعا مهندس فراتر از مرزهای «حل مساله فنی» است، به این معنی که نمی‌شود «مهندس» بود و اقتصاد را در نظر نگرفت، نمی‌توان ادعای مهندس بودن داشت و در مسائل سیاسی و اجتماعی و هنر صاحب ایده و «طرح خلاقانه» نبود. قطعا یک نظام مهندسی‌شده توسط مهندسین خود، می‌تواند در پیشرفت و حرکت روبه جلو تاثیرگذار باشد. بررسی مدارک تحصیلی برخی از اندیشمندان و مسئولان کشور این موضوع را بیش از اندازه مورد اهمیت قرار می‌دهد، چهره‌هایی که با استفاده از حل مسائل فنی در کنار «اندیشه» و «فکر» توانسته‌اند به جایگاهی مورد اعتبار در حوزه‌های غیرمهندسی دست یابند. آیت‌ا... صادق آملی‌لاریجانی رئیس قوه قضائیه، دانش‌آموخته دانشگاه صنعتی شریف، حجت‌الاسلام غلامرضا قاسمیان، کارشناس عمران دانشگاه صنعتی شریف، سیدعباس نبوی دانش‌آموخته رشته مکانیک دانشگاه تهران و مدیر موسسه پژوهشی فرهنگی تمدن و توسعه اسلامی، حمید وحیددستجردی دانش‌آموخته رشته مکانیک دانشگاه شریف و رئیس پژوهشکده فلسفه تحلیلی، غلامعلی حدادعادل دانش‌آموخته فیزیک دانشگاه تهران و رئیس فرهنگستان زبان، سعید زیباکلام، دانش‌آموخته رشته برق دانشگاه انگلستان و نظریه‌پرداز در حوزه علوم انسانی و فلسفه، علی لاریجانی دانش‌آموخته فیزیک و ریاضی دانشگاه صنعتی شریف و رئیس مجلس شورای اسلامی، مهدی گلشنی، دانش‌آموخته رشته فیزیک از آمریکا و بنیانگذار فلسفه علم در ایران از جمله این افراد هستند. چند قدم در دانشگاه همه این مسائل طرح موضوع و بهانه اولیه‌ای شد که در این روز به صحن یکی از دانشگاه‌های تهران برویم و با دانشجویان و اساتید گروه فنی و مهندسی درباره نگاه و جهان‌بینی این قشر به محیط پیرامونی خود و حتی مشکلات فعلی آنها به گفت‌وگو بنشینیم. آنچه ابتدا نگاه را به خود جلب می‌کرد، سبک و سطح فکری دانشجویان به‌خصوص دانشجویان ترم اولی است. با دو سه نفر از آنها هم‌کلام شدم، اما به جز پاس کردن واحد، تکمیل جزوه، حضور و غیاب اساتید، سیستم اداری و سلف‌سرویس و... چیزی از آنچه که مدنظر بود، حاصل نشد. تنها علی، یکی از دانشجویان ترم پنجم رشته برق قدرت بود که تعریفی تازه از مهندس بودن ارائه داد. او گفت: «مهندس بودن فقط یک اسم و رشته تحصیلی نیست، بلکه یک مدل ذهنی و الگوی رفتاری است. یک دانشجوی مهندسی باید حول همه مسائل تمرکز کند، فکر کند و راه‌حلی برای آن مشکل ارائه دهد. مهندسی فکر کردن یعنی جمع دانش مهارتی و تئوریک برای میل به عملگرایی.» حضور در آزمایشگاه دانشکده و صحبت «واقعی» با دانشجویان آچاربه‌دست، دیگر برنامه حضور من در روز مهندس بود. رضا واحدی، دانش‌آموخته کارشناسی‌ارشد در رشته مهندسی سیستم‌های اطلاعاتی پیشرفته است، او مهم‌ترین مشکل قشر دانشجویان مهندسی را عدم اعتماد صنعت عنوان می‌کند و می‌گوید: «مساله اعتماد صنعت یکی از مسائلی است که ما هم با آن دست و پنجه نرم می‌کنیم. البته در پروژه‌ای که در حال کار کردن هستم سعی کردیم این مساله را ترمیم کنیم، یعنی کاری که ما کردیم این بود که آمدیم محصول‌مان را قبل از قرارداد دوماه به صورت آزمایشی و رایگان راه‌اندازی کردیم تا اگر کارفرما از محصول رضایت داشت، اقدام به بستن قرارداد کنیم.» اساتید از وضعیت موجود می‌گویند اما در این میان نظر اساتید درباره وضعیت علوم مهندسی قابل‌تامل است؛ دکتر سلطان آقایی، استاد علوم کامپیوتر و نرم‌افزار دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان از آن دست اساتیدی است که بزرگ‌ترین مشکل دانشجویان و فارغ‌التحصیلان مهندسی را بیکاری عنوان می‌کند. او در گفت‌وگویی با ما گفت: «بیکاری دانشجویان فنی و مهندسی به دلیل وضعیت صنعت کشور موضوعی است که امروزه فارغ‌التحصیلان را درگیر خود کرده است، و این مساله آنجایی بحرانی‌تر می‌شود که این فارغ‌التحصیلان برای فرار از بیکاری به مقاطع ارشد و دکتری روی می‌آورند و این مساله وضعیت گروه‌های فنی و مهندسی را بحرانی‌تر کرده است.» این استاد دانشگاه درباره عدم تناسب بازار کار با آموخته‌های دوران تحصیل برای دانشجویان مهندسی نیز گفت: «تمامی سرفصل دروس دانشگاهی به صورت تئوری است. درست است که خیلی از سرفصل‌ها طی چندسال اخیر تغییر کرده است، ولی کلا در هیچ سرفصلی از دروس دانشگاهی ما، کار تجربی به دانشجوی مهندسی یاد نمی‌دهند و خود دانشجو ملزم است به فراگیری کارهای عملی بپردازد. البته در دوره کارآموزی نیز زیاده‌روی دانشجو نمی‌تواند اثر داشته باشد و هستند دانشجویانی که فقط فرم کارآموزی را بدون گذراندن دوره‌ای تحویل می‌دهند.» اما مساله کوچ دانشجویان فنی و مهندسی به رشته‌های علوم انسانی به‌خصوص در دوره تحصیلات تکمیلی یکی دیگر از موضوعات مهمی بود که این استاد اعتقاد داشت: «چرایی این موضوع ساده است. وقتی دانشجویان فنی و مهندسی می‌بینند کار فنی و صنعتی برایشان در فضای بیرونی تعریف نشده است، براساس بازار مناسب رشته‌های انسانی از جمله مدیریت به این سمت گرایش پیدا می‌کنند، مثلا بسیاری از دانشجویان مهندسی کامپیوتر بعد از گذراندن دوره کارشناسی در دوره‌های بالاتر به سمت رشته مدیریت تمایل پیدا می‌کنند.» او افزود: «پشت میزنشینی و رتبه چارت سازمانی یکی از مسائل مهم در چرایی این وضعیت است، به این معنی که به فارغ‌التحصیل دکتری رشته کامپیوتر قطعا در یک اداره مسئولیت مدیریتی تعلق نمی‌گیرد، این در حالی است که فارغ‌التحصیل رشته‌های مدیریت علوم انسانی راحت به این جایگاه می‌رسد.» او یکی دیگر از مشکلات بزرگ جامعه مهندسی کشور را عدم مدیریت تولید محتوا عنوان کرد و گفت: «مدیریت تولید محصول یکی دیگر از مسائل مرتبط با مهندسین است، به‌طور مثال در رشته کامپیوتر، برنامه‌نویسی اپلیکیشن بازار مناسبی دارد، اما با نگاهی به تولیدات صورت‌گرفته متوجه می‌شویم که نزدیک به 80 درصد این تولیدات موفق نیستند و دچار مشکلاتی در طول تولید تا توزیع می‌شوند.» مهندسین قدرت حل مساله را ندارند سیدمحسن هاشمی، استادیار دانشکده مهندسی برق و کامپیوتر دانشگاه علوم و تحقیقات نیز در گفت‌وگو با «فرهیختگان»، درباره عمده مشکل جامعه مهندسین کشور گفت: «در وهله اول باید بگویم که متاسفانه مهندسین را در کشور باور ندارند و مشکل دوم به خود این قشر بازمی‌گردد؛ چراکه اولویت آنها توجه به مباحث تئوری و اخذ مدرک به جای فراگیری مهارت‌ها است.» او با بیان اینکه توجه به استفاده از محصول و خدمات کشورهای خارجی به جای استفاده از دستاوردهای مهندسین داخل، مشکل دیگر ما به شمار می‌رود، افزود: «برآیند مسائل مطرح‌شده، باعث می‌شود که امروز با مهندسان بیکار در کشور مواجه باشیم؛ از سوی دیگر در کشور ما یا درخواستی از مهندسان برای حل مسائل نداریم یا اگر هم داریم، توانایی حل آن از سوی مهندسان وجود ندارد و همواره درحال اختراع چرخ در زمینه‌های مختلف هستیم‌.» عضو هیات‌علمی دانشکده مهندسی برق و کامپیوتر دانشگاه علوم و تحقیقات تهران در همین زمینه تصریح کرد: «با این حال درصد کمی از جامعه مهندسی ما نیز از سوی دیگران لطمه می‌بینند، یعنی آنها قدرت حل مساله را چه در سطح سازمان خود و حتی کشور دارند، ولی چون برخی مدیران ارشد نمی‌توانند از طریق این مهندسان ذی‌نفع باشند، ترجیح می‌دهند مشکلات را از طریق مشارکت با خارجی‌ها حل کنند، که آن‌هم به‌دلیل ضعف دانش نظارت تبدیل به تضییع منابع ملی می‌شود.» هاشمی گفت: «ما هیچ استفاده‌ای از ظرفیت و توانایی مهندسان در صنایع ذی‌ربط نداشته‌ایم و علاوه‌بر آن، هنوز با علم 30 سال پیش حرکت می‌کنیم؛ چراکه به قوای علمی شاخه‌های مختلف واقف نیستیم؛ از این رو باید هرچه زودتر پل ارتباطی با دنیا را برقرار کنیم؛ چراکه واژه مهندس بدون توجه به استانداردهای بین‌المللی هیچ معنایی نخواهد داشت.» او بیان داشت: «متاسفانه فارغ‌التحصیلان سایر رشته‌ها مانند اقتصاد و علوم اجتماعی نیز تنها به تئوری توجه داشته‌اند و به همین دلیل نه‌تنها هنوز نتوانسته‌ایم به مهندسین درک درستی از مسائل اقتصادی و اجتماعی ارائه دهیم، بلکه چون جامعه مصرف‌کننده‌ای به‌شمار می‌رویم، با وجود داشتن حرف‌های زیاد در حوزه اندیشه و فکری مهندسین، کارآیی در این بخش نمی‌بینیم.» آمارها چه می‌گویند؟ مهاجرت بزرگ از فنی و مهندسی به علوم انسانی مساله مهاجرت دانشجویان فنی و مهندسی به رشته‌های علوم انسانی را می‌توان از نگاه آمار نیز مورد نقد و بررسی قرار داد. آمارها نشان می‌دهد از سال 1388 تا 1392، حدود 13 درصد از کل پذیرفته‌شدگان در کنکور کارشناسی‌ارشد علوم انسانی را مهاجران از غیر علوم انسانی تشکیل داده‌اند و تنها در سال 1392، از 114 هزار و 858 پذیرفته‌شده در تحصیلات تکمیلی، 50 هزار و 467 نفر در گروه علوم انسانی قبول شده‌اند که 43 درصد از کل را شامل می‌شود و 29 هزار و 367 نفر از گروه فنی و مهندسی به علوم انسانی مهاجرت کرده‌اند. یکی دیگر از نکات قابل‌توجه در بحث مهاجرت این گروه از دانشجویان، دانشگاه‌هایی است که بیشترین آمار مهاجرت را دارند؛ چراکه به‌طور میانگین 50 درصد از کل مهاجران از گروه فنی و مهندسی به علوم انسانی را دانش‌آموختگان دانشگاه‌های اصلی کشور یعنی صنعتی شریف، تهران، امیرکبیر و علم و صنعت تشکیل می‌دهند. بررسی آمار مربوط به مهاجرت و خروج از دانشگاه‌های اصلی فنی و مهندسی نسبت به کل مهاجران در دهه 80 نیز نتایج قابل‌توجهی را نشان می‌دهد؛ آماری که براساس آن در سال 82، 50 درصد؛ در سال 83، 40 درصد؛ در سال 84، 50 درصد؛ در سال 85، 35 درصد؛ در سال 86، 40 درصد و در سال 87، 35 درصد بوده است. با همه این تفاصیل ولی آمار مربوط به مهاجرت دانشجویان فنی و مهندسی و حتی علوم پایه به دانشگاه‌های دولتی علوم انسانی حائز اهمیت خاصی است؛ چراکه در تمام 6 سال یعنی از سال 1382 تا 1387، آمار مربوط به این مهاجرت بیش از 90 درصد بوده است. از سوی دیگر دانش‌آموختگانی که از این گروه به رشته‌های علوم انسانی مهاجرت کرده‌اند، بیشتر تمایل‌شان تحصیل در رشته مدیریت بوده است، چراکه براساس آمار از سال 1382 تا 1392، 15 هزار و 591 نفر از دانش‌آموختگان فنی و مهندسی و علوم پایه در کنکور کارشناسی‌ارشد، رشته مدیریت را برای ادامه تحصیل انتخاب کرده‌اند و بعد از آن رشته علوم اقتصادی با هزار و 365 نفر، علوم تربیتی هزار و 466 نفر، الهیات هزار و276 نفر، علوم اجتماعی 967 نفر، جغرافیا 959 نفر، زبان 634 نفر، علوم سیاسی 522 نفر، فلسفه 484 نفر، روانشناسی 358 نفر و حقوق 176 نفر در رده‌های بعدی قرار داشته‌اند. این آمار در نشریه عصر اندیشه مدتی پیش منتشر شده است. کاهش علاقه به رشته‌های مهندسی در آزمون‌ها این مساله را حتی می‌شود کمی عقب‌تر و در ورودی آزمون‌ها که کاهش علاقه به حضور در رشته‌های مهندسی است، مورد بررسی قرار داد. این کاهش که از سال 1389 شروع شده، در سال 1396 با ریزش 171 هزار و 933 داوطلب در گروه ریاضی و فنی مواجه شده است. اگر بخواهیم نگاهی تفکیکی به میزان شرکت‌کنندگان در گروه ریاضی و فنی کنکور داشته باشیم، متوجه می‌شویم که امسال این گروه با کمترین میزان شرکت‌کنندگان یعنی تنها 148 هزار و 429 داوطلب روبه رو بوده است، در حالی که این آمار در سال 1395، 162 هزار و 879 نفر، سال 1394، 181 هزار و 846 نفر، سال 1393، 223 هزار و 401 نفر، سال 1392، 251 هزار و 956 نفر، سال 1391، 260 هزار و 55 نفر و سال 1390، 284 هزار نفر بوده است. البته کاهش علاقه‌مندی به تحصیل را شاید بتوان تنها به محدود به مقطع لیسانس و کارشناسی دانست؛ چراکه برای دوره‌های کارشناسی‌ارشد ناپیوسته 96 نه‌تنها این مساله وجود نداشت، بلکه آمار داوطلبان ثبت‌نام‌کننده در این آزمون نسبت به سال گذشته تعداد 117 هزار و 272 نفر یا به عبارت دیگر 13. 35 درصد رشد داشته و از میان 878 هزار و 388 داوطلب ثبت‌نام‌کننده، سهم گروه فنی مهندسی 200 هزار و 194 داوطلب بوده است. البته در این میان یک آمار قابل‌تامل نیز وجود دارد، به‌گونه‌ای که در سال 1394 تنها 40 هزار و 185 داوطلب در گروه فنی و مهندسی برای مقطع دکتری ثبت‌نام کرده بودند، هرچند این میزان برای سال 95 با کاهش روبه‌رو شده و به رقم 31 هزار و 801 نفر رسیده بود، ولی در سال 96 دوباره روند صعودی را در پیش گرفته و به رقم 48 هزار و 759 داوطلب رسید.∎​