به گزارش خبرنگار مهر، همایش نقش اندیشه های فلسفی در گفت‌وگوهای فرهنگی ایران و جهان عرب  چهارشنبه و پنج شنبه دوم و سوم اسفندماه با همکاری رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در بیت الحکمه شهر بغداد برگزار شد. حجت الاسلام والمسلمین دکتر نجف لک‌زایی استاد تمام علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم(علیه السلام) و رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به ارائه مقاله خود با عنوان ابزارهای تحصیل امنیت بین الملل از منظر حکیم متاله آیت الله جوادی آملی پرداخت که در ادامه گزارشی از آن از نظر شما می گذرد:

سلام به حضار و اساتید گرامی خوشحالم که توفیق حضور در این جمع را یافته ام و امیدوارم که نتیجه بحث و گفت و گوی ما در بهروزی و ارتقای امت اسلامی موثر باشد.
در حوزه امنیت بین الملل امروز جای طرح بحث از منظر حکما و حکمت اسلامی خالی است. نظر به خلأ مذکور این بحث فقط عهده ­دار استنباط و ارائه ابزارهای تامین امنیت بین الملل از نگاه آیت الله جوادی آملی است.

چارچوب مفهومی و نظری

بر اساس چارچوب مفهومی و نظری مورد استفاده آیت الله جوادی آملی در حوزه علوم انسانی و از جمله در حوزه علوم و مکاتب امنیتی از دو پارادایم و الگوی کلان فکری و اندیشه­ ای می­ توانیم سخن بگوییم: الگوی متعالیه و الگوی متدانیه یا متعارف. در الگوی متدانیه تمام تلاش­ها مصروف بقای دنیوی است، در حالی که در الگوی متعالیه و الهی بقای دنیوی مقدمه بقای اخروی در نظر گرفته می ­شود.

نظریه متعالیه از آنجا که مبتنی بر غیر مکتفی بالذات بودن انسان است، تنها راه تأمین امنیت را حاکمیت روابط دو طرفه مقید به عدالت می­ داند. در این صورت است که انسان­ها و کشورها از استخدام یک طرفه ظالمانه فاصله می ­گیرند. در صورت حاکمیت عدالت حتی امنیت آن دسته از انسان­های غیر الهی که اهل تعدی به دیگران نباشند نیز تأمین می شود. در غیر این صورت جهان روی امنیت را نخواهد دید. چنان که اکنون چنین است. از این رو تعریف آیت الله جوادی از روابط بین الملل چنین است: «روابط بین الملل به معنای هماهنگی و همزیستی مسالمت‏ آمیز عادلانه ملل گوناگون جهان با یکدیگر است.» (اسلام و روابط بین الملل، ص 15)

به نظر ایشان آداب و عُرف و همانند ان نمی تواند منبع مشترک قانون گذاری برای کل بشر باشد. زیرا اولاًحقوق بشر، از جمله امنیت که مهمترین آنها است، دارای دو ویژگی است: یکی ثبات و دیگر اشتراک. ثانیاًعرف و عادت هر اقلیم، نه ثابت است و نه مشترک. ثالثاً امر ناپایدار نمی‏تواند منبع معرفتی امر پایدار باشد. رابعاً امر مختص نمی‏تواند منبع استنباط حقوق مشترک باشد، بنابراین برای حقوق ثابت و مشترک باید اولاً مبنای ثابت و مشترک جست‏وجو کرد و ثانیاً برای مبنای ثابت و مشترک منبع ثابت و مشترک را کشف کرد. (اسلام و روابط بین الملل، ص19 و نیز اسلام و حقوق بشر)

از این رو است که به نظر ایشان دین، تنها منبع تعیین روابط و امنیت بین الملل عادلانه است.»(اسلام و روابط بین الملل، ص22) به نظر این حکیم حکمت متعالیه دین اسلام ویژگی‏هایی دارد که رابطه ‏ای تنگاتنگ با امنیت بین‏الملل دارند. از جمله:
1- جهان‏شمولی اسلام
2- تغییرناپذیری و فطرت مداری
ابزارهای تأمین امنیت از چند جهت قابل تقسیم هستند. یکی به لحاظ سطوح که در سه سطح قابل ارائه هستند. سطح مسلمین، سطح موحدین و سطح ملحدین. دوم از نظر میزان فراگیری که از این نظر به دو گروه مشترک میان هر سه سطح و اختصاصی هر سطح قابل تقسیم هستند. در ادامه  عناصر اختصاصی و در ادامه عناصر مشترک می­آید.

ابزارهای اسلام برای تأمین امنیت در سطح مسلمین

1- اعتصام به حبل الله: خدای سبحان می‏فرماید: « واعتَصِموا بِحَبلِ اللهِ جَمیعًا ولاتَفَرَّقوا واذکُروا نِعمَتَ اللهِ عَلَیکُم اِذ کُنتُم اَعداءً فَاَلَّفَ بَینَ قُلوبِکُم فَاَصبَحتُم بِنِعمَتِهِ اِخوانًا وکُنتُم عَلی شَفا حُفرَةٍ مِنَ النّارِ فَاَنقَذَکُم مِنها کَذلِکَ یبَینُ اللهُ لَکُم ءایتِهِ لَعَلَّکُم تَهتَدون.» (آل عمران، آیه 103)؛ (اسلام وروابط بین الملل، ص 75) . مراد از برادری در این آیه، برادری ایمانی است. مسلمانان با یکدیگر برادرند، چون هر یک از آنان همان چیزی را قصد و طلب می ‏کند که دیگری در پی آن است.
قرآن کریم در آیه دیگر، اعتصام به «الله» را مطرح کرده و چنین می ‏فرماید: « ومَن یعتَصِم بِاللهِ فَقَد هُدِی اِلی صِرطٍ مُستَقیم.»(آل عمران، آیه 101) حبل الله، همان دین خداست که دربر دارنده عقاید، اخلاق و احکام است و اعتصام به حبل الله، اعتصام به الله است.
2- سنت رسول اکرم(‏ص) و اهل بیت (ع):
انسان، نیازمند اُسوه و الگوست تا عقاید و اخلاق و رفتار خود را بر عقیده و خلق و کردار او منطبق کند و چون رسول اکرم‏(ص) از لحاظ علمی و عملی سرآمد همه راهیان به سوی حق است، اُسوه همگان قرار می‏گیرد و قلمرو اُسوه بودن او همسان منطقه رسالت او، جهانی خواهد بود.(اسلام و روابط بین الملل،  ص 91) خدای سبحان به تخلّق آن حضرت به خُلق عظیم الهی گواهی داده است: «واِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظیم.»( قلم، آیه 4) چون رسول اکرم‏(ص) دارای خلق عظیم است، سنّت و سیرت و همه شئون زندگی آن حضرت اُسوه است، مگر آنکه دلیلی بر اختصاص در مورد وصف یا فعل معین اقامه گردد: «لَقَد کانَ لَکُم فی رَسولِ اللهِ اُسوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَن کانَ یرجوا اللهَ والیومَ الاءخِرَ وذَکَرَ اللهَ کَثیرا.» (احزاب، آیه 21)؛ قرآن کریم به صراحت از پیامبر(ص) به عنوان محور وحدت و رفع اختلاف امت یاد کرده است: «فَاِن تَنازَعتُم فی شی‏ءٍ فَرُدّوهُ اِلَی اللهِ والرَّسول.» (نساء، آیه 59)(اسلام و روابط بین الملل، ص 93)
3- دعوت همگان به امنیت: خدای سبحان می‏ فرماید: «یاَیهَا الَّذینَ ءامَنوا ادخُلوا فِی السِّلمِ کافَّةً ولاتَتَّبِعوا خُطُوتِ الشَّیطنِ اِنَّهُ لَکُم عَدُوٌّ مُبین» (بقره، آیه 208)؛ ای کسانی که ایمان آورده ‏اید همگی در «سلم» وارد شوید و از گام‏های شیطان پیروی نکنید که همانا او برای شما دشمنی آشکار است. (اسلام و روابط بین الملل، ص 78)
4- سفارش به اُخوّت ایمانی: خدای سبحان می ‏فرماید: «اِنَّمَا المُؤمِنونَ اِخوَةٌ فَاَصلِحوا بَینَ اَخَوَیکُم واتَّقوا اللهَ لَعَلَّکُم تُرحَمون» (حجرات، آیه 10)؛ در حقیقت، مؤمنان با هم برادرند، پس میان برادرانتان را سازش دهید و از خدا پروا بدارید؛ امید که مورد رحمت قرار گیرید. این آیه، مؤمنان را به اخوّت و برادری دعوت کرده است و از هرگونه تفرقه بازمی‏ دارد. بنابراین باید کسی را که درمیان امت اسلامی به داعیه مؤمن بودن خود، به جان مردم می ‏افتد و اختلاف ایجاد می ‏کند، از این کار بازداشت و آن اختلاف را حل کرد، چنان‏که قرآن می ‏فرماید که اگر دو گروه از مؤمنان، بر اثر برداشت‏های گوناگون یا تشخیص باطل، با هم به مبارزه برخاستند، نخست باید از راه موعظه و نصیحت بین آنان را اصلاح کنید و اگر اصلاح نشدند و گروهی بر گروه دیگر ستم روا داشتند، باید طایفه و گروه باغی و ستمگر را با مبارزه بر سر جایشان بنشانید تا به قانونِ الهی تَن دهند؛ اگر آنان تابع قانون خدا شدند، با عدل میانشان اصلاح کنید و عادل باشید نه صرف صلح‏ طلب، چون صلح و سازش در اینجا محمود و ممدوح نیست؛ یعنی حقّ ستمدیده را از ستمگر بگیرید و به او بدهید؛ نه آنکه ستمدیده را وادار کنید که از حقّش بگذرد، زیرا این کار، گرچه صلح و مصلحت ظاهری ایجاد می‏ کند، از عدل و عدالت واقعی فاصله دارد: « واِن طائِفَتانِ مِنَ المُؤمِنینَ اقتَتَلوا فَاَصلِحوا بَینَهُما فَاِن بَغَت اِحدهُما عَلَی الاُخری فَقتِلوا الَّتی تَبغی حَتّی تَفیءَ اِلی اَمرِاللهِ فَاِن فاءَت فَاَصلِحوا بَینَهُما بِالعَدلِ واَقسِطوا اِنَّ اللهَ یحِبُّ المُقسِطین.» (حجرات، آیه 9.) (اسلام و روابط بین الملل،  ص 79).
ابزارهای اسلام برای تأمین امنیت درسطح موحدان جهان
خدای سبحان در آیه « قُل یاَهلَ الکِتبِ تَعالَوا اِلی کَلِمَةٍ سَواءٍ بَینَنا وبَینَکُم اَلاَّنَعبُدَ اِلاَّاللهَ ولانُشرِکَ بِهِ شیءاً ولایتَّخِذَ بَعضُنا بَعضًا اَربابًا مِن دونِ اللهِ فَاِن تَوَلَّوا فَقولوا اشهَدوا بِاَنّا مُسلِمون.» (آل عمران، آیه 64) سه محور همزیستی و امنیت ساز میان موحدان عالَم را بیان کرده است که به اجمال آن‏ها را بررسی می‏ کنیم.(اسلام و روابط بین الملل، ص 110)
1- پرستش خدا و نفی شرک: اولین محور امنیت ساز در حوزه پیروان ادیان توحیدی، توحید در عبادت، یعنی اتفاق بر پرستش خدای سبحان است: «اَلاَّنَعبُدَ اِلاَّالله.» (همان، ص 111)
2- نفی رژیم ارباب و رعیتی: محور دوم تأمین کننده وحدت و امنیت در حوزه پیروان ادیان توحیدی، نفی سلطه سیاسی و فرهنگی است: «ولایتَّخِذَ بَعضُنا بَعضًا اَربابًا مِن دونِ الله.» (آل عمران، آیه 64) در بیان این محور، به دو نکته اشاره می شود. اول این که افراد جامعه، اَبعاض یک حقیقت و شریک و شبیه یکدیگرند و از نظر روابط اجتماعی، کسی را بر دیگری برتری نیست، پس کسی نمی‏ تواند اراده‏اش را بر دیگری تحمیل کند، مگر آنکه معادل آن را از دیگران تحمّل کند. دوم این که ربوبیت، از مختصات اُلوهیت است و این دو، با یکدیگر هماهنگ و متلازم‏اند. (اسلام و روابط بین الملل، ص 116و 118)
3-  تأسیس رژیم ربّانی: آنچه را قرآن مطرح می ‏کند، خیلی عمیق ‏تر از رژیم ارباب و رعیتی سیاسی و اقتصادی است: هم آن براندازی‏ اش را بازگو می‏ کند و هم سازندگی را. در سوره مبارکه «آل عمران» فرمود: «ما کانَ لِبَشَرٍ اَن یؤتِیهُ اللهُ الکِتبَ والحُکمَ والنُّبُوَّةَ ثُمَّ یقولَ لِلنّاسِ کونوا عِبادًا لی مِن دونِ اللهِ ولکِن کونوا رَبّنِیینَ بِما کُنتُم تُعَلِّمونَ الکِتبَ وبِما کُنتُم تَدرُسون.»(آل عمران، آیه 79)؛ بر این اساس رژیم ارباب و رعیتی دینی و مذهبی ممنوع است؛ اما رژیم ربّانی روا و بلکه لازم و واجب کفایی است. (روابط بین الملل، ص 124و120)

ابزارهای اسلام برای تأمین امنیت در سطح جهان

1- فطرت سرمایه امنیت جهانی: خدای متعال سرمایه سعادت همه‏ جانبه و وحدت گسترده با همه جوامع بشری را اصلی «ثابت»، «همسان»، «همگانی» و «همیشگی» در نهاد انسان گذارده است، به گونه‏ ای که هیچ فرد در هیچ عصر و مصر و نسلی فاقد آن نیست. این دستمایه تکامل تکوینی، همان زبان فطرت توحیدی است که بدون نیاز به هرگونه اعتبار و قرارداد و تصویب، توان پیوند انسان‏ها را دارد: «فَاَقِم وَجهَکَ لِلدّینِ حَنیفًا فِطرَتَ اللهِ الَّتی فَطَرَ النّاسَ عَلَیها لاتَبدیلَ لِخَلقِ اللهِ ذلِکَ الدّینُ القَیمُ ولکِنَّ اَکثَرَ النّاسِ لایعلَمون.» (روم، آیه 30)
2- وجوب و بایستگی رعایت پیمان: رعایت گونه ‏های مختلف میثاق ‏های دو طرفه یا چند طرفه در اسلام واجب است و همگی زیرمجموعه اصل عدالت و نفی ظلم است.خدای سبحان در آغاز سوره مبارکه «مائده» می‌فرماید: «یاَیهَا الَّذینَ ءامَنوا اَوفوا بِالعُقودِ اُحِلَّت لَکُم بَهیمَةُ الاَنعمِ اِلاّما یتلی عَلَیکُم غَیرَ مُحِلّی الصَّیدِ واَنتُم حُرُمٌ اِنَّ اللهَ یحکُمُ ما یرید.» (مائده، آیه 1)(اسلام و روابط بین الملل،ص156)
3- منع هرگونه رابطه غیر عادلانه با کافران: افراط و تفریط نارواست. همان‏ گونه که ارتباط مهار نشده با کافران خطاست، ترک مراوده بی‏ حساب نیز نادرست است. اسلام در عین امضای روابط با کافران فرمود آن‏ها را امین راز خود قرار ندهید. «یاَیهَا الَّذینَ ءامَنوا لاتَتَّخِذوا بِطانَةً مِن دونِکُم لایألونَکُم خَبالًا وَدّوا ما عَنِتُّم قَد بَدَتِ البَغضاءُ مِن اَفواهِهِم وما تُخفی صُدورُهُم اَکبَرُ قَد بَینّا لَکُمُ الاءیتِ اِن کُنتُم تَعقِلون.» (آل عمران، آیه 118)؛ (اسلام و روابط بین الملل، ص 171)
4- نفی رابطه ستمگری و ستم پذیری: (لاتَظلِمونَ ولاتُظلَمون) (بقره، آیه 279)،

اسلام استفاده از دو ابزار برای تأمین امنیت در همه سطوح را لازم می داند:
1-  اصل عدل:
2- وحدت: مبنای صلح و امنیت جهانی
از اینکه به سخنانم گوش دادید متشکرم و از تمام کسانی که برای برگزاری این همایش تلاش کردند سپاسگزارم.
و آخر دعوانا ان الحمد لله رب العالمین