مهکامه علیقلی: ثبات سیاسی و اقتصادی در حوزه بین‌الملل، سیاست‌های کوتاه‌مدت بانک مرکزی، مشخص نبودن تکلیف فعالان بازار با نرخ ارز مبادله‌ای یا آزاد و ادامه شکاف بین این دو نرخ و نداشتن زیرساخت‌های تشکیل بازار مشتقه ارزی از جمله مواردی است که کارشناسان و فعالان توجه به آنها را برای ایجاد بازار مشتقه ارزی ضروری می‌دانند.

ایجاد بازار مشتقه ارزی از سوی بانک مرکزی درحالی مطرح می‌شود که پیش از این، این بانک به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ارکان بازار ارز با تشکیل بازاری متشکل برای کنترل نوسان‌های ارزی مخالف بود اما برخی کارشناسان می‌گویند بانک مرکزی پیش از اینکه بخواهد مخالف تشکیل این بازار باشد، بیشتر درباره تصمیم‌های گرفته شده یا نظارت روی این بازار به اجرای سیاست‌ها و تدابیر موقتی و کوتاه‌مدت و دستوری متکی است. پیشنهاد کارشناسان برای ساماندهی این بازار به بانک مرکزی این است که این نهاد دولتی، پیش از هر اقدامی و همانند رویه‌ای که سایر کشورها برای نرخ بهره سالانه در پیش می‌گیرند و فقط یک بار در سال این سیاست را براساس شرایط اقتصادی سیاسی کشور خود مشخص می‌کنند، این بانک نیز یک بار در سال نرخ ارز را مشخص کند تا هم تکلیف خودش و هم تکلیف فعالان با نرخ ارز مشخص شود. هرچند ثبات سیاسی و اقتصادی لازمه اجرای چنین تصمیمی است اما بررسی همه‌جانبه راه‌های کنترل نوسان‌های نرخ ارز ازسوی این بانک باید هر چه سریع‌تر انجام شده و تکلیف بازار مشخص شود.

وقتی بازار یک بازیگر دارد
پیش از اجرای این طرح (ایجاد بازار مشتقه)، دست‌اندرکاران هم باید چشم‌انداز بلندمدت داشته باشند و این ماموریت به درستی تعریف شود. پیش از ورود به بازار ارز ابتدا باید تکلیف‌مان با بانک مرکزی و سیاست‌های روزمره‌اش روشن شود. بانک مرکزی برای فردایش نمی‌تواند وضعیت ارز را مشخص کند. به نظر شما اگر بازار متشکلی هم ایجاد شود وقتی بازار یک بازیگر دارد، چه اتفاقی می‌افتد؟
محمدعلی احمدزاده‌اصل، کارشناس و فعال بازارسرمایه با بیان این مطلب با توجه به رویکرد فعلی بانک مرکزی درباره ایجاد بازار رسمی برای ارز به صمت گفت: درحال‌حاضر بانک مرکزی قصد دارد نرخ دلار را پایین نگه دارد اما این کار از عهده بانک مرکزی خارج است، این بانک خود را در مسیر تحولات ارز قرار می‌دهد و برای کنترل این بازار نرخ را به شکل دستوری کاهش یا افزایش می‌دهد اما چون شاکله کنترل و هدایت بازار ارز را ندارد، به نظر می‌رسد اگر هم عوامل بازار بتوانند موفق شوند، با توجه به اینکه بانک مرکزی تنها بازیگر این بازار است، ممکن است تشکیل بازار مشتقه ارزی را زیر سوال ببرد. وی افزود: البته این به معنی مخالفت بانک مرکزی با تشکیل بازار مشتقه ارزی نیست، به نظر می‌رسد اگر هم عوامل بازار بتواند موفق شود با توجه به اینکه بانک مرکزی تنها بازیگر است، ممکن است از اساس تشکیل این بازار را زیرسوال ببرد نه اینکه مخالف ایجاد این بازار باشد، اما با هرگونه تغییر و تحولی در جهت مثبت موضع دارد و ترجیح می‌دهد در همین شرایط فعلی بماند و موافقتش هم ممکن است دستوری باشد. احمدزاده‌اصل تاکید کرد: نمی‌شود یک نفر، هم سیاست‌گذار باشد، هم بازیگر و هم بازار را به‌دست بگیرد. پیش از ایجاد تشکل و یک نهاد مالی جدید، باید ماموریت اصلی و چشم‌انداز بانک‌مرکزی به‌عنوان متولی بازار ارز مشخص شود، سپس به سمت ایجاد این بازار برود، در غیر این صورت به‌دلیل اینکه سیاست‌های بانک مرکزی درباره تشکیل بازار ارز به درستی مشخص نیست، راه به جایی نخواهیم برد. وی با اشاره به این موضوع که در دوره‌های مختلف و شرایط بحرانی کشور، سیاست بانک مرکزی را در زمینه کنترل نوسان‌های ارز دیده‌ایم، افزود: بانک مرکزی توان کنترل ارز را به شکل یک بازار متشکل نخواهد داشت مگر اینکه از اساس چاره‌ای بیندیشد. این در حالی است که همه مولفه‌ها در بازار ارز اقتصادی نیستند و برخی از مسائل هم مانند شرایط سیاسی که مزید بر علت است از عهده و توان بانک مرکزی خارج است. این فعال بازار سرمایه از بی‌اعتمادی دست‌اندرکاران نظام ارزی به بانک مرکزی به عنوان مسئله‌ای قابل تامل نام برد و تصریح کرد: در کلیت اقتصاد، بی‌اعتمادی وجود دارد به دلیل اینکه نمی‌دانیم فردای اقتصاد چه اتفاقی رخ می‌دهد و بیشتر کوتاه‌مدت فکر می‌کنیم و تصمیم می‌گیریم؛ بنابراین وقتی در چنین شرایطی بازار ارز ایجاد شود این بازار یک بازار نابسامانی است که هر لحظه به سمت و سویی هدایت می‌شودو نه تنها از سوی بانک مرکزی، بلکه وقتی قرار است نوسان نرخ ارز کنترل شود پای نیروهای امنیتی به میان می‌آید؛ آیا اگر اتفاقی بیفتد بازهم قرار است این برخوردها ادامه داشته باشد؟ عامل همه این اتفاق‌ها بانک مرکزی است، این در حالی است که دلالان و فعالان بازار، ارز را از بانک مرکزی گرفته‌اند. وی ادامه داد: فعالان در چنین بازاری برای ادامه فعالیت، باید امنیت روانی و شغلی داشته باشند، با ایجاد بازار مشتقه ارزی به شرط سیاست‌های بلندمدت و به این متولی که بانک مرکزی است، اعتماد وجود ندارد. بخشی از این اعتماد اقتصادی و بخش دیگر سیاسی است.

امنیت روانی به فعالان بازگردد
به گفته این فعال بازارسرمایه، به نظر می‌رسد شکل‌گیری چنین نهاد و بازاری زیرساخت‌ها و بسترهای لازم را ندارد. این اتفاق دستوری و به اجبار است و با برنامه و هدفمند نیست. تکلیف بانک مرکزی در نظام پولی مشخص نیست و اگر بازار مشتقه ارز در چنین شرایطی تشکیل شود یعنی به هرج و مرج نظام ارزی از طریق بانک مرکزی رسمیت داده‌ایم. احمدزاده‌اصل درباره انتشار اوراق سپرده ریالی برای کنترل نوسان‌های ارزی، گفت: پیش از این هم انتشار اوراق ارزی با شکست روبه‌رو شد و سرمایه‌گذاران مجبور به فروش اوراق به کمتر از نرخ شدند. وی افزود: بانک مرکزی براساس نقشی که در نظام پولی و ارزی کشور دارد، باید سیاست‌هایش را تعریف کرده و اهدافش را بگوید و امنیت و اعتماد را به بازار دیکته کند. بازیگر اصلی که قرار است در بازار ارز فعالیت کند باید امنیت داشته باشد. مثل نرخ بهره که در نظام‌های مختلف مشخص است و بسته به شرایط اقتصادی آن کشور به‌طور سالانه تغییر می‌کند در کشور ما هم باید به همین ترتیب عمل شود. اما در کشور ما این تغییرات لحظه‌ای است، یک روز نرخ بهره ۲۰ درصد است، روز بعد می‌شود ۱۵ درصد. این فعال بازارسرمایه با بیان اینکه با تدابیر بانک مرکزی در اعلام نرخ بهره شاهد بی‌سامانی هستیم، ادامه داد: با ادامه این روند، شرکت‌ها آسیب خواهند دید، درحالی که نرخ بهره بدون ریسک ۲۰ درصد است، بازده بورس کمتر از این رقم و ۱۷ درصد است. درحال‌حاضر شاهد این هستیم که پول‌ها از بورس در حال خروج است و معاملات اوراق بدهی ۴ برابر معاملات سهام شده است. باید بتوانیم به بانک مرکزی اعتماد کنیم و بانک مرکزی با سیاست‌های واحد، امنیت روانی را به فعالان برگرداند.

مُسکن موقتی
این ابزار و ایجاد بازار ثانویه متشکل ارزی بیشتر در راستای کنترل نوسان‌های نرخ ارز است؛ هر چند اقدام مثبتی در راستای کنترل نرخ ارز است اما به نظر می‌رسد بانک مرکزی در زمینه ایجاد بازار مشتقه بانک مرکزی نه سرمایه‌گذاری کرده که دانش و تخصص لازم در بدنه بانک مرکزی ایجاد شود و نه از سیاست‌هایی که رئیس کل بانک مرکزی منتشر کرده و مستنداتی که درنظر گرفته، می‌توان به این موضوع پی برد. در ادامه احمد پویانفر، مدیرعامل یک شرکت مشاور سرمایه‌گذاری و کارشناس بازارسرمایه در پاسخ به اینکه آیا پس از انتشار اوراق گواهی سپرده شاهد ثبات در نرخ ارز خواهیم بود، به صمت گفت: این اقدام یک مسکن موقتی است و به نظر می‌رسد ۲ ماه دیگر نیز شاهد نوسان‌های ارزی باشیم. هرقدر به زمان تایید دوباره برجام و تصمیم‌های کنگره امریکا نزدیک شویم، طبیعی است که نوسان‌ها شدیدتر خواهد شد. وی درباره نوسان‌های شدید نرخ ارز در کشور، افزود: این موضوع، بیانگر نبود امنیت سرمایه‌گذاری در کشور است، در هر جای جهان اگر امنیت نباشد مردم ترجیح می‌دهند پول‌شان جایی باشد که امنیت و ثبات داشته و از بین نرود. پویانفر درباره تاثیر نوسان‌های نرخ ارز بر بازارسرمایه، تاکید کرد: این نوسان‌ها تاثیر زیادی بر شرکت‌های بورسی به ویژه آن شرکت‌هایی که درآمدها و هزینه‌های‌شان ارزی است، داشته به‌طوری که به راحتی و به تناسب نرخ رشد ارز، نرخ‌های‌شان در بازار سهام بالا و پایین شده است. این استاد دانشگاه درباره اینکه آیا می‌توان گفت سرمایه‌ها دوباره از بورس به سمت سپرده‌های بانکی رفته است، گفت: نه این اتفاق دور از ذهن است، به این معنی که افرادی که در بازار سرمایه‌گذاری کرده‌اند به‌طور معمول افرادی هستند که فعالیت اصلی‌شان همین است و به دلیل چند درصد بازدهی بیشتر در بازار پول این منابع را جابه‌جا نمی‌کنند. به گفته این فعال بازارسرمایه، علت اصلی کاهش حجم معاملات در بورس، تاثیر روانی این تصمیم‌هاست، این در حالی است که در ۲ ماه گذشته بورس بازدهی خوبی داشته و سهم‌ها درحال‌حاضر بیشتر در روند اصلاحی قرار دارند تا اینکه متاثر از سیاست‌های بانک مرکزی باشد.

تشکیل بازار به شرط موفقیت
این موضوع که بانک مرکزی موافق یا مخالف ایجاد بازار ارز است سلیقه‌ای نیست؛ در هر کشوری ثبات سیاسی و ارتباط با دنیای بین‌الملل، رابطه پول آن کشور با ارزهای خارجی را رقم می‌زند.
مهدی طحانی، دیگر کارشناس و فعال بازارسرمایه با بیان این مطلب افزود: در کشور ما به دلیل نوع ارتباطی که با کشور امارات داریم (حواله‌هایی که به درهم وابسته است) و به دلیل مسائل سیاسی مختلفی که برخی از این کشورها برای ما ایجاد می‌کنند از قبیل تحریم‌ها در کنار آشفتگی وضعیت دلار باعث شده که بانک مرکزی خیلی به‌دنبال سازوکاری برای نشان دادن این نقطه ضعف نرود.
وی به صمت گفت: وقتی یک بازار تشکل یافته داریم بنابراین در این بازار همه معاملات شفاف است؛ اگر این بازار شفاف دستکاری شود در چنین شرایطی که با کمبود دلار یا منابع ارزی روبه‌رو هستیم یا اختلالات ارزی با کشورهای اطراف پیدا کرده‌ایم، به این شکل فعلی خودش را در این بازار نشان می‌دهد. این درحالی است که بازاری باثبات در حوزه ارزی هم خواسته سرمایه‌گذاران خارجی است که بتوانند پوشش ریسک داشته باشند و هم تاجران و بازرگانان داخلی که می‌خواهند نیازهای ارزی آینده خود را برای آینده مشخص کنند. تاجری که ۶ ماه بعد دلار نیاز دارد باید بتواند درحال‌حاضر دلار مورد نیازش را پیش‌خرید کند. طحانی با اشاره ضرورت ثبات سیاسی در حوزه بازار بین‌الملل به عنوان یکی از پیش‌نیازهای مهم درباره تشکیل بازار مشتقه ارزی گفت: درحالی که به نظر می‌رسد ایجاد این بازار جزء برنامه‌های بانک مرکزی باشد اما اینکه این بازار راه‌اندازی شود و موفقیت‌آمیز نباشد، اتفاق نامطلوبی است و از نظر بیرونی می‌تواند به هیجان‌ها دامن بزند. از این‌رو باید دید این شرایط فراهم است یا نه؟ درحال‌حاضر که صحبت از ایجاد این بازار است و حالا که آقای عراقچی به‌عنوان فردی که از سازمان بورس به بانک مرکزی رفته است و با بازار بورس بیشتر آشناست و علاقه‌مند است که این سمت را تقویت کند ازاین رو به نظر می‌رسد بانک مرکزی موضوع بازار مشتقه ارز را یکی از اهداف بلندمدت درنظر گرفته است. وی افزود: برای راه‌اندازی عملیاتی این موضوع باید دید ارتباط‌مان با سرمایه‌گذاران، در سطح بین‌الملل، مراودات بانکی و مبادله پول به چه صورت است؛ اگر آن موضوع خیلی روان، جاافتاده و باثبات شد می‌توان امیدوار بود در مرحله بعد بازار مشتقه ارزی هم خواهیم داشت. زیرساخت‌های نرم‌افزاری را می‌توان مانند بازار آتی از تامین‌کنندگان خارجی تهیه کرد اما زیرساخت‌های سخت‌افزاری این بازار، تامین ارز مورد نیاز و بازار ارزی فیزیکی کامل و ارتباط با دنیای بین‌الملل است. طحانی درباره تاثیر این نوسان‌ها بر بازارسرمایه تصریح کرد: صادقانه بگویم درحال‌حاضر فعالیت در بازارسرمایه برای شرکت‌های شبیه قمار است و هیچ‌کس نمی‌داند فردا چه می‌شود، در حالی که دلار ۴۹۰۰ تومان معامله شده بود اکنون ۴۵۰۰ معامله می‌شود و درباره درآمد شرکت‌های پتروشیمی یا ارزمحورها هم همین‌طور است. درحال‌حاضر نرخ مبادله‌ای در کنار نرخ آزاد است و مشخص نیست کدامیک قرار است مبنای تصمیم‌گیری باشد. آیا در آینده قرار است این دو نرخ یکی شود یا قرار است شکاف بین این دو نرخ بیشتر شود. درحال‌حاضر با فرضیه‌هایی درباره نرخ ارز روبه‌رو هستیم که اگر بخواهیم تحلیلی در این زمینه انجام دهیم، نمی‌توانیم تحلیل دقیقی داشته باشیم و می‌توان گفت همین عامل باعث شده است درباره ارز نتوانیم تحلیل محکمی داشته باشیم.