به گزارش ایکنا؛ جلسه دفاع از رساله دکتری با موضوع «تاریخ اجتماعی شیعه در پنج قرن اول هجری بر اساس رجال نجاشی»، به قلم سعید طاوسی مسرور و راهنمایی حجت الاسلام و المسلیمن رسول جعفریان و مشاوره حسن حضرتی و احمد پاکتچی، دوشنبه، 30 بهمن‌ماه در دانشگاه تهران برگزار شد که احمدرضا خضری، نعمت الله صفری فروشانی، احمد بادکوبه و خدیجه عالمی نیز داوری آن را بر عهده داشتند. به همین مناسبت و به منظور آشنایی با محتوای این رساله دکتری با نگارنده آن گفت‌وگویی داشتیم.

طاوسی مسرور در ابتدا بیان کرد: استاد راهنمای بنده حجت الاسلام جعفریان بودند و این موضوع نیز، موضوعی بود که ایشان چند سالی در ذهنشان بود تا کار شود، حتی در مصاحبه با یکی از مجلات نیز گفته بودند که رجال نجاشی این ظرفیت را دارد که تاریخ شیعه، خصوصا تاریخ اجتماعی شیعه از آن استخراج شود، ایشان معتقد بودند که می‌توان چند پایان نامه ارشد در این زمینه نوشت اما تصمیم گرفتند به جای این کار یک رساله دکتری سامان یابد و بعد از این که دانشجوی ایشان شدم این موضوع را به بنده پیشنهاد دادند. داوران نیز در جلسه دفاع اذعان داشتند که این رساله در حد دو و یا سه رساله کار برده است، ضمن این که حجم آن نیز بالغ بر 1000 صفحه شده است.

وی در ادامه افزود: رجال نجاشی مهم‌ترین کتاب رجال شیعه است که از قرن پنجم به جا مانده و فهرستی از آثار شیعه در این پنج قرن است، چنان که آثر شیعیان اصیل و یا کسانی که از این مذهب جدا شده‌اند مانند واقفیه در آن وجود دارد، لذا از این جهت به عنوان یک منبع با ارزش تلقی می‌شود.

دانش‌‌آموخته مقطع دکتری در رشته تاریخ اسلام دانشگاه تهران در ادامه به بیان توضیحاتی پیرامون رساله خود پرداخت و تصریح کرد: این رساله در سه بخش تدوین شده که هر بخش نیز دارای چند فصل است، در بخش اول که کلیات پژوهش است و در فصل اول مسائلی از قبیل مبانی نظری، پیشینه تحقیق و ... آورده شده است، در فصل دوم حدود 50 صفحه در مورد نجاشی و کتاب وی توضیح داده‌ام و هر گونه ابهام از این کتاب را نیز بر طرف کرده‌‌ام.

وی در ادامه افزود: در بخش دوم به تاریخ علم و آموزش در تشیع پرداخته‌ام که حاوی دو فصل است، در فصل اول 3810 کتابی که ناشی به عنوان آثار شیعه یا مرتبط با شیعه آورده است را گونه‌شناسی کرده‌ام که البته 90 درصد آنها نیز تألیف شیعیان بوده است، از جمله این که نشان داده‌ام که چقدر از این آثار فقهی، کلامی یا تاریخی و ... بوده است، ضمن این که سهم هر یک از فرقه‌ها مانند واقفه و ... نیز در این تألیفات مشخص شده است.

طاوسی بیان کرد: نتایج این فصل این بود که تاریخ از برخی عرصه‌ها مانند ادبیات و ... در آن زمان جذاب‌تر بوده و نگارش در این زمینه جذابیت بیشتری داشته است، البته نگارش در این زمینه نیز بعد از رشته‌هایی مانند فقه و کلام بوده است.

وی در ادامه افزود: در فصل بعدی شیوه‌های آموزش و انتقال علوم را بیان کرده‌ام که چگونه به تربیت علمی می‌پرداختند و اساسا آموزش و پرورش در آن زمان به چه صورتی بوده و روش‌ها رایج چه بوده است، مثلا یکی از روش‌ها سماع بوده که شاگردان از استاد درس را می‌شنیدند و یا روش قرائت را داشته‌ایم که شاگرد و یا یک نفر دیگر نزد استاد می‌خوانده و بقیه گوش می‌کردند و سایر روش‌هایی که تبیین شده‌اند.

طاوسی بیان کرد: در بخش دیگر این رساله به زندگی روزانه شیعیان پرداخته‌ام که در پنج فصل سامان یافته است، در فصل اول به نام‌گذاری اختصاص دارد، این که شیعه چه اسم‌هایی را برای فرزندان خود انتخاب می‌کردند، در ابتدا نشان داده‌ام که فرهنگ دینی شیعه در مورد نام گذاری چطور بوده و پس از آن، بر اساس آماری که از رجال نجاشی استخراج کردم نشان دادم که این فرهنگ دینی در زندگی عملی آنها نیز وجود داشته و مؤثر بوده، مثلا محبوب‌ترین نام شعیی محمد است که با یک کتاب رجالی سنی در همان پنج قرن مقایسه‌ای انجام دادم که معلوم شد در بین آنها نیز محبوب‌ترین نام محمد بوده است، اما رتبه دوم نام‌ها در شیعه علی است و بعد از آن نیز متعلق به احمد است، اما نام علی برای اهل تسنن در آن دوره محبوب نبوده و از قرن ششم به بعد این نام بین آنها زیاد می‌شود.

وی در ادامه افزود: در فصل بعدی به مشاغل شیعه پرداخته‌ام، بیش از 125 شغل شناسایی شد که اعم از شغل‌های تجاری و اقسام آن است، اصولا کارهای تجاری مهم‌ترین مشاغل شیعی بوده و این مسأله نیز نشان دهنده این است که شیعیان با سایر مسلمانان در ارتباط مداوم بوده‌ و زندگی مسالمت آمیزی داشته‌اند، اما کمترین شغل‌ها، مربوط به مشاغل سیاسی، حکومتی و درباری است که به جهت نهی ائمه(ع) بوده که شیعیان را از همکاری با طاغوت نهی کرده بودند.

طاوسی با اشاره به فصل دیگر این رساله بیان کرد: در فصل بعدی حیات دینی و عبادی را بحث کرده‌ام که جنبه‌های مختلفی داشته است، مثلا انس با قرآن که در آن دوره قابل توجه بوده است، یا اهتمام آنها به مسجد، این که شیعیان در اقلیت بودند دلیل بر نرفتن آنها به مسجد نبوده، بلکه در مساجد شرکت می‌کردند و مساجد مهم مانند کوفه نیز از مراکز علمی ـ آموزشی شیعه بوده است و در شبستان مسجد به بحث‌های علمی می‌پرداختند، البته این فصل بخش‌های متعدد دیگری نیز دارد، مانند زیارت که زیارت معصومان(ع) و قبور و هر چیزی که در حوزه زندگی روزانه با حیات دینی و عباردی گره خورده، بنا بر اطلاعات رجال نجاشی مطرح شده است.

وی در ادامه افزود: در فصل چهارم به حیات سیاسی شیعه پراخته‌‌ام که از چهار بحث اصلی تشکیل شده است، مثلا نحوه ارتباط شیعیان با حاکم که البته لزوما نه به عنوان قبول مسئولیت، بالاخره شیعیان با آنها زندگی می‌کردند و شهر نیز والی داشته، اما نحوه تعامل شیعه با حاکمان جور را بررسی کرده‌ام، مثلا تقیه سیاسی در شیعه را داریم که در کنار آن تقیه عبادی نیز مجاز دانسته شده که نوعی از تعامل بین شیعیان و حکومت برقرار باشد.

طاوسی گفت: در مورد شرکت در جنگ نیز شیعیان امامی بر خلاف شیعیان زیدی در قیام‌ها علیه حکومت و خلفا شرکت نمی‌کردند، جز معدودی از آنها که بیشتر تحت تاثیر تبلیغات زیدی بوده‌اند و به عنوان حق طلبی وارد می‌شدند، ولی رویکرد ائمه(ع) بعد از عاشورا یک رویکرد فرهنگی و تربیتی است، نه قیام مسلحانه، ولی مبارزه‌ای از جنس فرهنگی بوده است.

وی در ادامه افزود: جنبه‌های دیگری نیز بیان شده است، از این قبیل که شیعه بودن هزینه‌هایی داشته مانند شکنجه شدن و ... داشته است و زندگی شیعیان سخت اما قهرمانانه بوده است، مثلا ابن ابی عمیر که یک شخصیت درجه اول است را مجور کردند که قاضی شود، اما ایشان قبول نمی‌کند و به همین جهت او را زندانی کرده‌اند و در نهایت مجبورش کرده‌اند که بپذیرد، مدت‌ها او را تعداد زیادی شلاق زدند که اسامی شیعیان را افشا کند، ولی مقاومت کرده است، یا فلان شیعه را به جرم تشیع در کوفه، دار زدند که به مصلوب معروف شدند و امثال اینها را آورده‌ام.

طاوسی با اشاره به فصل آخر این رساله بیان کرد: در فصل آخر به سایر امور در زندگی روزانه شیعیان پرداخته‌ام، چون اطلاعات کتاب در این زمینه کم بود، همه در یک فصل آمده است، مثلا پوششی که شیعیان داشتند از این جهت که لباس‌هایی که می‌پوشیدند را منعکس کرده‌ام، از لباس‌های کولیان داریم تا دیبا که دیبای خالص را زنان و دیبای ناخالص را زنان بر تن می‌کردند، یا جامه خز سبز رنگی که اما صادق(ع) به دعبل می‌دهد و هر نوع پوشش که در آن زمان بوده اشاره شده است.

وی در ادامه افزود: زینت کردن را نیز آورده‌ام، مثلا خضاب می‌کردند که محاسن و موها را رنگ‌های مختلف می‌کردند، علاوه بر این انواع زینت‌های دیگری که استفاده می‌شده را نیز آورده‌ام، مثلا زنان در عید قربان گردن‌بند استفاده می‌کردند، سرگرمی را نیز آورده‌ام که تنها سرگرمی آنها شطرنج بازی کردن بوده است که آن هم ممنوع بوده و آلت قمار و حرام محسوب می‌شده، اما با وجود این محدودیت‎ها، عده‌ای رعایت نمی‌کردند.

طاوسی بیان کرد: برای این رساله، به 560 منبع عربی، فارسی و انگلیسی اعم از کتاب، مقاله و سخرانی و ... استناد شده است. همچنین بنده علی رغم این که در رشته تاریخ اسلام تحصیل کرده‌ام، در زمینه حدیث و رجال مطالعه، تدریس و تألیفاتی داشته‌ام که علت آن نیز تربیت‌های استاد پاکتچی بوده است. اگر تربیت‌ها و آموزش‌های ایشان نبود شاید نمی‌توانستم این رساله را انجام دهم.

وی در انتهای گفت‌وگوی خود با ایکنا گفت: کتب دیگری مانند سایر منابع روایی از قبیل فهرست طوسی و یا فهرست منتجب الدین رازی و یا روضات الجنات خوانساری که رجال و تراجم هستند، نیز این قابلیت را دارد که در موردشان رساله دکتری نوشته و تاریخ اجتماعی از آن استخراج شود، پایان‌نامه‌ای با عنوان تاریخ اجتماعی شیعه در کافی نوشته شده و همین مدل را می‌توان در مورد تهذیب و استبصار شیخ طوسی و یا کتب شیخ صدوق اجرا کرد.

گفت‌وگو از مرتضی اوحدی

انتهای پیام/