روابط اقتصادی و فرهنگی ایران و هند به عنوان دو تمدن کهن و باستانی به پنج هزار سال قبل بازمی­گردد. در واقع تعاملات فرهنگی و جابه جایی جمعیتی میان ایران و هند در گستره تاریخ به صورت مستمر ادامه داشته است. حضور جمعیت پارسیان در هند که امروز تعداد آنها از 70 هزار نفر بیشتر است، نشانه ای از این ارتباطات میان فرهنگی بین دو ملت است. در کنار حضور پارسیان، آنچه ایرانیان و هندی­ها را به یکدیگر پیوند می­دهد وجود دومین جمعیت بزرگ شیعیان جهان، در هند است.

در سال­های اول پس از استقلال هند در سال 1947، این کشور و ایران که هر دو در سایه استعمار و امپریالیسم بودند، زمینه­های مشترک فراوانی را برای همکاری داشتند. اما واقعیت­های بین المللی اجازه استفاده از این فرصت را برای ایجاد یک رابطه محکم میان دو طرف، نداد. با ترسیم مرزبندی­های جهانی میان دوبلوک شرق و غرب، ایران و هند هرکدام در یکی از دو بلوک رقیب جهانی قرار گرفتند. حکومت ایران متحد آمریکا شد و در سال 1955 به پیمان بغداد پیوست. نهرو، نخست وزیر هند، پیمان بغداد را که متشکل از ایران، عراق، پاکستان و بریتانیا بود، رویکردی خطرناک برای جنبش عدم تعهد تلقی کرد و فاصله میان دو کشور زیاد شد.

با پیروزی انقلاب اسلامی ایران و فاصله گرفتن آن از بلوک غرب، این تصور ایجاد شد که ایران و هند در فضای جدید و در چهارچوب رویکرد عدم تعهد، می­توانند دورانی از همکاری­های گسترده را آغاز کنند. اگرچه این روابط شروع به گسترش یافت اما پس از کمتر از یک دهه و به موازات پایان یافتن جنگ سرد و فروپاشی شوروی، ررویکردهای عدم تعهد هند کمرنگ و روابط این کشور با آمریکا تقویت شد. مسئله ای که نتیجه آن حفظ احتیاط بیشتر در رابطه با ایران  بود.

با این حال در سال 1993، ناراسیمها رائو، نخست وزیر وقت هند به ایران سفر کرد. این اولین سفر یک رئیس جمهورِ هند به ایران در دوران پس از انقلاب بود. رئیس جمهور وقت ایران، اکبر هاشمی رفسنجانی، این سفر را یک نقطه عطف دانست و خود نیز در سال 1995 به هند سفر کرد. این وضعیت بعد از حملات 11 سپتامبر تقویت شد و همکاری­های ایران و هند، به شکل بی سابقه افزایش پیدا کرد. تهدید مشترک طالبان در واقع بهانه­ای شد تا ایران و هند به فکر یک همکاری استراتژیک به گونه ای بیفتند که ابعاد مختلف انرژی، اقتصاد و حمل و نقل را پوشش بدهد.

در این شرایط، سفر رییس جههور وقت ایران به هند در سال 2003، به عنوان میهمان ویژه در مراسم روز استقلال این کشور، موجب گسترش روابط ایران و هند شد. "بیانیه دهلی" و "نقشه راه همکاری­های استراتژیک"، چهارچوب­های سیاسی و حقوقی اولیه را برای همکاری­های بلند­مدت و پایدار میان دو طرف را فراهم آورد.

این همکاری­ها چندان به درازا نکشید و نامیدن ایران به عنوان محور شرارت، حمله به عراق و پس از آن تحولات مربوط به پرونده هسته ای ایران و تلاش­های آمریکا برای فشار بر ایران؛ همکاری­های دوجانبه ایران و هندوستان را دچار مشکل جدیدی کرد. در این شرایط، ایران دست به اقداماتی زد تا بتواند سیاست مهار ایالات متحده را در عرصه­های استراتژیک و اقتصادی خنثی کند. از این زمان به بعد، ایران با تلاش برای محکم کردن پیوندهای خود با قدرت­های درجه دوم جهانی-از جمله هند- سعی کرد اثر سیاست­های خصمانه آمریکا را به حداقل برساند.

این دوران مصادف با ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد می­شود. همزمان با تشدید فشارها بر سر برنامه هسته­ای ایران، رهبران هند در جهت منافع خود، موضع خود را ابتدا مبنی بر حمایت نکردن از برنامه­های آمریکا برای منزوی کردن ایران اعلام می­کنند. زیرا ایران یکی از بزرگترین صادرکنندگان نفت به این کشور بود و حتی پس از تشدید تحریم­ها نیز حجم زیادی از نفت را به این کشور صادر می­کرد. ولی با این وجود، با گسترش تحریم ها، این کشور نیز به همکاری با آمریکا می­پردازد و در مواقع رای گیری، بر علیه ایران وارد عمل می­شود.       

 در دوران ریاست جمهوری حسن روحانی نیز، کشور هند در چهارچوب تنوع بخشی در روابط اقتصادی و در راستای ایجاد موازنه در رابطه با کشورهای آسیایی، حائز اهمیت شده است. نارندا مودی؛ نخست وزیر هند در خرداد ماه سال 1395 طی بازدید رسمی از ایران به امضا انواع یادداشت تفاهم­ها پرداخته و در مورد پروژه­های مشترک اقتصادی، امنیتی، فرهنگی و سیاسی به توافق میرسد. در مقابل نیز حسن روحانی، در بهمن ماه سال 1396 به دعوت رسمی نارندا مودی، راهی هند می­شود.

حجم روابط ایران و هند

هند دومین خریدار بزرگ نفت و دومین مقصد محصولات صادراتی ایران است.  این کشور مقصد 18 درصد از محصولات صادراتی ایران است و ایران در سال 2016 معادل 5.66 میلیارد دلار به این کشور صادرات داشته است. کشور هند نیز، بعد از چین، کره جنوبی و ترکیه، با سهم 7.1 درصد- معادل 3.13 میلیارد دلار- چهارمین واردکننده بزرگ کالا به ایران بوده است.

مهم­ترین محصولات صادراتی ایران به هند شامل 81 درصد نفت خام، 4.1 درصد الکل­های آسیلیک، 3.9 درصد کودهای نیتروژنی، 2 درصد آمونیاک و... می­شود. عمده­ترین محصولات صادراتی هند به ایران نیز شامل 21 درصد برنج، 4.1 درصد چای، 3 درصد آلومنیوم اُکسید ، 2 درصد موتور سیکلت و... می­شود.

از حدود 31.8 میلیارد دلار ارزش صادراتی؛ بزرگترین مقاصد صادراتی محصولات ایران به ترتیب شامل چین(45 درصد)، هند(18 درصد)، ژاپن(9.1 درصد)، کره جنوبی(6.6 درصد)، ترکیه(4.1 درصد) و افغانستان(3.2 درصد) بوده است. در حالی که در همین سال از 257 میلیارد دلار ارزش صادراتی؛ بزرگترین مقاصد صادراتی محصولات هند شامل آمریکا(16 درصد)، امارات(12 درصد)، هنگ کنگ(5.1 درصد)، چین(3.5 درصد)، انگلستان(3.3 درصد) و سنگاپور(2.9 درصد) بوده است.

پروژه­های مشترک ایران و هند

هند در چهارچوب سیاست «نگاه به غرب» و «نگاه به شمال» خود که بر دیپلماسی اقتصادی و انرژی متمرکز است، به ایران به عنوان شریکی مهم می­نگرد. هند دومین خریدار بزرگ نفت ایران است و ایران جزو پنج کشور بزرگ تامین کننده نفت هند است. اگرچه در سال 2017 به دلیل بروز برخی چالش­های سیاسی، عدم تفاهم بر سر توسعه پروژه میدان گازی "فرزاد ب" و همچنین اقدام هند به خرید نفت از آمریکا؛ خرید نفت این کشور از ایران کاهش پیدا کرد، اما همچنان هر دو کشور دارای مبادلات اقتصادی و انرژی قابل توجهی می­باشند.

توسعه بندر چابهار قابل توجه­ترین طرح مشارکتی ایران و هند در شرایط فعلی می­باشد. جمهوری اسلامی ایران در راستای توجه به اهمیت ترکیب صادرات نفت در کلیت تعاملات اقتصادی دو جانبه؛ توسعه بندر چابهار را در دستور کار قرار داده است. هند در سال 2000 طرح توسعه بندر چابهار و کریدور تجاری شمال-جنوب را با ایران و روسیه به امضا رساند. این کشور توسعه کریدور تجاری شمال-جنوب-از آسیا مرکزی به افغانستان از طریق بندر چابهار- را برای انتقال دریایی کالا به هند دنبال می­کند. چرا که علی­رغم امکان ارتباط مستقیم جاده‌ای از طریق پاکستان، اما این کشور به هند اجازه تسهیلات ترانزیتی برای دسترسی به افغانستان نمی‌دهد. بنابراین امکان ارتباط از مسیر چابهار می‌تواند مسیر مهمی برای ارتباط هند به افغانستان و آسیای مرکزی باشد. این کشور همچنین به دنبال کسب نفوذ در آسیای مرکزی و تامین انرژی از این منطقه بدون عبور از پاکستان و افغانستان می­باشد. لذا در این زمینه سوآپ نفت و گاز می­تواند موقعیت اقتصادی مناسبی را برای ایران فراهم آورد.

متغیرهای مداخله گر در روابط دوجانبه

آمریکا، رژیم صهیونیستی و عربستان سعودی را می­توان مهم­ترین متغیرهای مداخله­گر بر روابط ایران و هند دانست. روابط آمریکا و هند پس از پایان جنگ سرد و به خصوص از هزاره دوم قابل توجه بوده است. این کشور در سال 2005 در بیانیه ای مشترک با هند، اعلام کرد که هند به عنوان دولتی مسئول و دارای تکنولوژی هسته ای پیشرفته باید از منافع و مزایای مشابه با دیگر دولت­های مسئول و دارای تکنولوژی هسته ای برخورد شود. این بیانیه به پیمان هسته ای آمریکا و هند ختم شد که سرآغاز روابط گسترده دو کشور در بخش­های امنیتی و نظامی و سپس اقتصادی شد. این پیمان هسته ای از یک طرف باعث ایجاد توازن قدرت در مقابل چین شده و از طرف دیگر به هند اجازه رسیدن به جایگاه قدرت بزرگ را داده است. هدف آمریکا از پیمان هسته ای با هند، تبدیل هند به قدرتی نظامی منطقه­ای، برای تحقق بخشیدن به منافع آمریکا در آسیاست. در نتیجه، این پیمان با تغییر توازن به نفع هند و جابه جایی نقش هند و پاکستان در سازه ژئوپلیتیکی جنوب آسیا، محور ژئوپلیتیک آمریکا-هند را در مقابل محور ژئوپلیتیک چین-پاکستان قرار داده است.

همچنین، آمریکا از عضویت هند در شورای امنیت سازمان ملل حمایت کرده، خواهان پشتیبانی این کشور در افغانستان است و پس از اعلام نارضایتی ترامپ از کمک­های مالی به پاکستان، دارای نقش فعال­تری شده است. آمریکا از تامین کنندگان جدید نفت هند شده و خواهان کاهش وابستگی به نفت ایران شده است.

  رژیم صهیونیستی یکی دیگر از متغیرهای مداخله­گر در روابط ایران و هند است. عادی سازی روابط دیپلماتیک هند و اسرائیل به سال­های ابتدایی دهه 1990 بازمی­گردد. علی­رغم مخالفت هند در انتقال پایتخت رژیم صهیونیستی به بیت المقدس، در دی ماه 1396، بنیامین نتانیاهو به هند سفر و تفاهم­نامه­های متعددی را با این کشور به امضا رساند. رژیم صهیونیستی دومین تامین کننده تکنولوژی­های مدرن دفاعی، سیستم­های جنگ الکترونیک، موشکی و راداری هند محسوب می­شود و در حال تبدیل شدن به یکی از بزرگترین صادرکنندگان تسلیحات به هند است. همچنین، هندوستان نهمین شریک تجاری رژیم صهیونیستی محسوب می‌شود و مبادلاتش با رژیم صهیونیستی از 200 میلیون دلار در سال 1992 به 5.4 میلیارد دلار در سال 2017 رسیده است.  

سومین متغیر تاثیرگذار بر روابط ایران و هند، رویکردهای تقابلی برخی کشورهای عربی و به خصوص عربستان سعودی می­باشد. اصلی­ترین ابزار تاثیرگذاری این کشورها، انرژی می­باشد. عربستان به تنهایی حدود 20 درصد از نفت وارداتی هند را تامین می­کند و این مسئله رابطه مستقیمی با میزان رشد اقتصادی هند داشته است. وابستگی به انرژی در درآمدهای صادراتی هند نیز موثر بوده است. به گونه­ای که بزرگ­ترین محصول صادراتی این کشور یعنی بخش پالایش نفت، حدود 9.9 درصد از ارزش صادراتی این کشور را شامل و وابسته به نفت وارداتی بوده است.   

نتیجه:

کشور هند از جمله کشورهای شکل دهنده به نظام چندقطبی و تقویت کننده آن در سال­ها و دهه­های آینده می­باشد. اگرچه وجود برخی بازیگران مداخله­گر، همواره مانع گسترش روابط ایران و هند بوده اند، اما وجود روابط اقتصادی به خصوص در حوزه انرژی، دریچه­ای برای برقراری روابط دوجانبه بوده است. ارتباط مستقیم رشد اقتصادی، جمعیت زیاد و گسترش شهرنشینی هند با مصرف انرژی، باعث شده است تا این کشور، سومین مصرف کننده بزرگ نفت جهان و یکی از کشورهای وابسته به نفت خلیج فارس و از جمله ایران باشد.

البته باید توجه داشت که وابستگی هند به نفت ایران بیشتر از وابستگی ایران به فروش نفت خود نیست. زیرا در میان محصولات صادراتی ایران به هند، تنوع بسیار کم و غالبا محدود به نفت خام(81 درصد) بوده و از سوی دیگر، واردات از این کشور هم مربوط به محصولاتی بوده است که ایران در تولید برخی از آنها دارای مزیت نسبی بوده است. از این رو، شناسایی ظرفیت­های جدید و تمرکز به مبادله محصولات سرمایه­ای و متناسب با اقتصادی مقاومتی می­تواند موجب گسترش روابط اقتصادی و سیاسی ایران و هند در زمینه­های گسترده­تر و سودآورتر باشد.

منابع:

کیوان حسینی، اصغر، اصغری ثانی، حسین و مریم برازجانی، (1392)، «بررسی سیر تحول راهبرد امنیتی-نظامی هند از 1998 تا 2010»، مجلیه سیاست دفاعی، شماره 84، صص 9-33.

نیاکوئی، امیر، بهرامی مقدم، سجاد، (1392)، «روابط ایران و هند: فرصت­ها و محدودیت­ها»، فصلنامه روابط خارجی، شماره اول، صص 160- 123.

3. https://atlas.media.mit.edu/en/profile/country/irn/

انتهای متن/