سید قطب از شخصیت‌هایی است که در جریان‌های بنیادگرای عصر حاضر بیشترین تأثیر را داشته و دارد از او به‌عنوان یکی از چهره‌های مطرح و یکی از نظریه‌پردازان اخوان المسلمین یاد می‌شود که توانست با نوشتن کتاب‌هایی چون تفسیر فی ظلال القرآن و معالم فی الطریق، افکار خود را بین جوانان پرشور جهان اسلام رواج دهد. وی با قلم شیوا و روان در طرح برخی از مسائل چون عدالت اجتماعی در اسلام، جاهلی بودن مردم در عصر حاضر و تقسیم جهان به دارالاسلام و دارالکفر، طاغوت بودن تمام حکومت‌ها را مطرح و آراء خود را نشر داد او در آثاری که در سال‌های واپسین عمر خود نگاشته است راهکار برون‌رفت از آن معضلات را جهاد یا هجرت اعلام کرد. اصولی که هم‌اکنون به‌صورت بسیار پررنگ در گروه‌های تکفیری نظیر داعش دیده می‌شود.

نوشته‌های سید قطب، سه کارکردِ مـهم بـرای جـنبش‌های اسلام‌گرای تندرو داشته است: اول، اینکه نوشته‌های وی توجیهات فکری تـمایلات ضد غرب‌گرایانه را هم در بُعد فرهنگی و هم در‌ بُعد‌ سیاسی فراهم کرد. دوم، اینکه دلایل استقرار جامعه‌ای اسلامی طبق موازین شـرعی را ارائه کـرد. سـومین کارکردِ نوشته‌های سید قطب این بود که حقانیت سرنگون کردن هـمه دولت‌های جهان و ازجمله‌ دولت‌های اسلامی را با استفاده از جهاد سازمان‌دهی کرد. در واقع بیشترین تأثیر بر دکترین خشونت زا در دنیای مـعاصر اسـلام از آن سـید قطب است. نوشته‌های سید قطب‌ در‌ میان گروه‌های اسلام‌گرای مصری نیز گسترش ویـژه‌ای داشـته اسـت. مشهورترین این گروه‌ها «تکفیر» و «الهجرة» می‌باشد که وزیر کشاورزی مصر را در سال 1977 ترور کرد. شـکری مـصطفی رهـبر این‌ گروه‌ که‌ در سال 1975 دستگیر شد‌، یکی‌ از‌ رهبران فکری خود را سید قطب معرفی کـرد. گـروه بعدی جهاد اسلامی مصر بود که در سال 1981 انور سادات را‌ ترور‌ کرد‌. سومین گـروه بـرجسته جـماعت اسلامی می‌باشد که آشوب‌های‌ فراوانی‌ را در دهه 1990 به وجود آورد. در بین گروه‌های رادیکال فلسطینی نیز، قـطب، شـخصیت برجسته‌ای می‌باشد که‌ نمونه‌ای‌ واقعی‌ برای انقلاب اسلامی معرفی می‌کند. حماس، معروف‌ترین گـروه فـلسطینی مـی‌باشد‌ که در اساسنامه خود جاهلیت را به نقد کشیده است. رهبر معنوی حماس، شیخ احمد یاسین نـیز یـکی‌ از‌ کسانی‌ است که دولت مصر در جریان دست‌گیری سید قطب در سال‌ 1965‌ او را نیز دستگیر کـرد.[i]

زندگی سید قطب

سید قطب در 1906 در اسیوط مصر به دنیا آمد و از الازهر درجه استادی خود را گرفت. ایشان را می‌توان از تأثیرگذارترین شخصیت‌ها بر جریان بنیادگرایی اسلامی دانست. نقطه قابل‌توجه در زندگی ایشان این است که ایشان در طول چهار دهه پایانی زندگی خویش دارای چهار نوع طرز تفکر و نگرش بودند که در ذیل به‌طور گذرا به مراحل اندیشه سید قطب اشاره می‌شود:

مرحله اول: دوره الحاد (1925 تا 1935 م)

این دوره از زندگی سید قطب هم‌زمان با سقوط امپراتوری عثمانی است که این تغییر در ساختار حکومتی کشورهای تحت سلطه این امپراتوری همراه با تجربه افکار اجتماعی و سیاسی گوناگونی است که زاییده شرایط اجتماعی آن عصر بوده است. خط فکری سید هم با تأثیرپذیری از جریان‌های الحادی آن روزگار حذف دین از دنیای مردم بوده است.

بیشتر آثار او در این دوره در حوزه ادبیات و هنر است. او در این سال‌ها در اظهارنظری بیان کرده که مقام شعرا از مقام انبیاء بالاتر است و نیز بهتر است که دین در دنیای مردم دخالت نداشته باشد.

مرحله دوم: دوره نقد علمی دین (1935 تا 1945 م)

در این دوره افکار سید قطب متمایل به افکار طه حسین و احمد امین می‌شود. متمایل به نقد علمی دین و تأکید بر برتری معنویت شرق بر غرب و تأکید بر ناسیونالیسم عربی از مشخصات فکری این دوره از زندگی سید قطب می‌باشد.

مرحله سوم: دوره اسلامی معتدل (1945 تا 1955 م)

ایشان از 1948 تا 1951 برای تحصیل در آمریکا زندگی می‌کند. از این سه سال اطلاعات کافی نداریم ولی آنچه مشهود است این است که پس از بازگشت به مصر به اخوان المسلمین می‌پیوندد و سردبیر روزنامه اخوان المسلمین می‌شود.

در این دوره کتاب‌هایی را تألیف می‌کند که می‌توان به: المعرکۀ الاسلام و الرأسمالیه–السلام العالمی و الاسلام (صلح جهانی و اسلام) –تفسیر فی ظلال القرآن اشاره کرد.

مرحله چهارم: دوره رادیکال (تندروی) اسلامی (1955 تا 1965 م)

به علت اختلافاتی که بین جمال عبدالناصر –رهبر آن دوران مصر –و اخوان المسلمین پیش‌آمده بود، بیشتر این دوران را در زندان سپری می‌کند. (حدود 8 سال) در این دوران او شروع به تألیف کتب و بازنویسی برخی از آثار خود کرده و دوره تفسیر خود را تمام می‌کند. او در نوشته‌های خود در این مرحله ضـرورت اسـتفاده از زور در صـورت لزوم‌ و برای‌ سرنگونی رژیم‌های موجود را مورد تأکید‌ قرار داد. قتل عام‌ زندانیان‌ اخـوان المـسلمین در سال 1965‌، این‌ ایده را در او تقویت کرد که تنها با یک حرکت رادیکالی می‌توان‌ سیستم‌ قدیمی را از بین بـرد‌ و سـپس‌ یک‌ جامعه ایده‌آل بر‌ اساس‌ قوانین خداوندی ایجاد کرد‌ در این دوره افکار او به‌شدت سمت و سویی رادیکال پیدا می‌کند که بعدها همین افکار سرلوحه بسیاری از جریانات تندروی اسلامی در جهان اسلام می‌شوند.[ii]

از کتاب‌هایی که در این دوره در زندان نوشته‌اند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

· معالم فی الطریق (کتابی در مورد حکومت و نظام‌های سیاسی که تبدیل به یکی از کتب منبع در مورد نظام‌های اسلامی می‌شود)

· هذا الدین المستقبل

· خصائص التصور الاسلامی

مفاهیم اساسی در تفکر سید قطب

سید قطب مهم‌ترین‌ افکار‌ جهادی‌اش‌ را در کتاب معالم فی الطریق خودش بیان کرده و این کتاب دارای ویژ‌گی‌های منحصربه‌فردی است که می‌توان به انسجام مطالب به‌صورت زنجیروار و پیوسته با ادبیاتی‌ بسیار‌ زیبا‌ و جذاب، خارج کردن مطالب عقیدتی از حالت نظری به حالت عملی و ارائه پشتیبان‌های مناسب از‌ کتاب‌، سنت و سیره صحابه برای اثبات مطالب و عقاید خود اشاره کرد. این عوامل‌ باعث‌ شد‌ که هر عرب‌زبانی به‌آسانی تفکر جهادی سید قطب را دریابد و از آن تأثیر‌ پذیرد‌.[iii]

جاهلیت

ریشه کاربرد اصطلاح جاهلی به ابن‌تیمیه برمی‌گردد که مسلمانان معاصر خود را جاهلی خواند و عبدالوهاب نـیز اعـتقاد داشت که وضعیت مسلمانانِ دنـیا حـتی‌ آن‌هایی که در شبه‌جزیره عـربستان به سر می‌برند، هـمانند وضـعیت دوره جاهلی قبل از اسلام است. در اوایل قرن بیستم اصلاح‌طلب معاصر محمد عبده و رشید رضـا، ویـژگی‌های جوامع‌ خود‌ را با عصر جاهلیت مـقایسه کـرده و متذکر شـد کـه بـعضی از جوامع اسلامی در عصر حـاضر ازنظر اخلاقی و مذهبی بیشتر از مردمان دوره جاهلیت، فاسد شده‌اند. بااین‌همه، شخصی کـه واژه جـاهلیت را وارد دنـیای مـدرن کـرد، کسی نبود جـز مـودودی‌ و شاگردش‌ ابوالحسن ندوی (1903 - 1979 م)، آن‌ها‌ جوامع‌ غربی و کمونیست را جاهلی نامیدند اما همانند سید قطب هیچ‌گاه آن را بـه جـوامع اسـلامی تسرّی ندادند.[iv] سید قطب بود که جوامع اسلامی را به دو طیف اسلامی (جامعه‌ای که تمام بنیادهای آن بر اساس اسلام بنا شده باشد) و جاهلی (جامعه‌ای که از معیار اسلامی منحرف‌شده باشد) تقسیم‌بندی می‌کند.[v]

نتیجه طبیعی این تفکر این است که: تمام جوامع امروز جامعه جاهلی است و ازآنجاکه در سرزمین‌های اسلامی جامعه‌ای نیست که از معیارهای اسلامی موردنظر آن‌ها انحراف نداشته باشد لذا همه آن جوامع جاهلی به‌حساب می‌آیند –این تفکر را در تاریخ اسلام در ظهور جریان خوارج نخستین مشاهده کرده‌ایم- و ناگفته خطر این جریان مشخص بوده و هست.

هجرت

ازآنجاکه همه جوامع جاهلی است باید به جامعه اسلامی هجرت کرد و چون جامعه اسلامی نداریم سومین مفهوم پیش می‌آید:

جماعت

باید جماعتی تشکیل دهیم تا جامعه اسلامی را بسازیم. جماعت با سه نفر مؤمن تشکیل می‌شود؛ اما به‌طور طبیعی وقتی جماعت تشکیل می‌شود بحث حاکمیت پیش می‌آید.

حاکمیت

حاکمیت مخصوص خدا است (بسیار شبیه تفکر خوارج است: لاحکم الا الله)

ایشان همچنین هر نوع سازش بین دین و تمدن جدید را مردود می‌دانست و چون حکومت‌ها را مطابق با شریعت نمی‌دانست آن‌ها را در حکم دارالحرب برمی‌شمرد.

تأثیر تفکر سید قطب بر شکل‌گیری داعش

در جهان اسلام مخصوصاً در کشورهای مصر و عربستان گروه‌هایی از بطن تفکرات ایشان پدید آمدند که معتقدند راه و روش پیامبر اسلام در دوران معاصر نیز قابل‌اجرا است و باید برای ساختن جامعه اسلامی تلاش کرد و با حکومت‌های فاسد مبارزه نمود. سازمان‌های زیرزمینی زیادی به دنبال این تفکر ایجاد شد مانند «الجهاد»، «التحریر الاسلامی»، «التکفیر و الهجره»، «القاعده» و گروه زاییده شده از بطن القاعده موسوم به داعش که هزینه‌های سنگینی را بر دوش جهان اسلام نهاده است.

نشریه رسمی داعش که با عنوان «دابق»[vi] شناخته می­شود، درصدد صورت‌بندی آینده خلافت اسلامی است نکته جالب‌توجه اینکه اصطلاحات بکار برده شده در این منشور بسیار شبیه ادبیاتی است که سید قطب استفاده کرده است. داعش در سلسله نوشته‌های خود در این نشریه تشریح می‌کند که خلافت اسلامی چگونه راهبرد جهانی خود را شکل می‌دهد.[vii] بر اساس یکی از مقاله‌های منتشره در دابق، طرح زرقاوی[viii] به‌عنوان یکی از پایه ریزان اصلی گروه داعش برای شکل‌گیری خلافت شامل پنج گام است: هجرت، جماعت، بی‌ثبات کردن طاغوت، تمکین (تثبیت) و خلافت.[ix] طرحی که به افکار و نوع ادبیات سید قطب بسیار نزدیک است.

پی نوشت:

[i]- بخشی شیخ احمد، مهدی، سید قطب و اسلام‌گرایی معاصر، علوم سیاسی - دانشگاه باقرالعلوم (ع)، بهار 1385 شماره 33، ص 184.

[ii]- بخشی، همان، 173.

[iii]- فاطمی نژاد، مجید، برداشت‌های القاعده از افکار جهادی سید قطب، سراج منیر، زمستان 1392، سال سوم، شماره 12، ص 31 تا 51.

[iv]- بخشی، همان.

[v]-11. برای‌ بررسی‌ جامع و کاملِ مفاهیم جاهلیت در اندیشه سید قطب بـه دو مـنبع زیـر مراجعه شود:

Sayed Khatab, Hakimiyyan and Johiliyyah in the thought of Sayyid Qutb, Middle East Studies, Vol.38, No.3, pp.145-170. (July 2002)

William Shepard, Sayyid Qutb's Doctrine of Jahiliyya, International Journal of Middle East Studies, No.35, pp.521-545

[vi]- دابق نام نشریه‌ای است به زبان‌های عربی و انگلیسی که داعش آن را در سرزمین‌هایی که تحت اشغال خود دارد، منتشر می‌کند. نام این نشریه از «دابق»؛ منطقه‌ای از استان حلب در سوریه و در فاصله 35 کیلومتری حلب گرفته شده است. طبق برخی احادیث بین سپاه اسلام و روم نبردی در آخرالزمان در این ناحیه برپا می‌شود که علی‌رغم کشته شدن تعداد زیادی از مسلمانان، به پیروزی نیروهای الهی بر دجال و رومی‌ها منجر می‌گردد.

[vii]- Gambhir, Harleen K, "DABIQ: The Strategic Messaging of the Islamic State", ISW: Institute for the Study of War, august 15: 8, 2014. p 10.

[viii]- زرقاوی از تروریست‌های اردنی بود که در دهه هشتاد پیش از رفتن به افغانستان حدود 5 سال در اردن به خاطر حمل سلاح غیرمجاز و فعالیت‌های خرابکارانه در زندان به سر برده بود او پس از سفر به افغانستان در پوشش مجاهدین عرب با القاعده تماس برقرار کرد. پس از بازگشت به اردن گروه جماعت التوحید را بنیان نهاد که این گروه مسئول چندین حمله به مراکز گردشگری اردن در سال 1999 شناخته شدند. پس‌ازاین حملات تروریستی، اردن برای زرقاوی ناامن شد لذا او به شمال عراق منطقه سلیمانیه گریخت و گروه دیگری بانام «جماعت التوحید و الجهاد» را تأسیس کرد، گروهی که هدف اصلی او مبارزه با شیعیان، جامعه بین‌الملل و اردن بود. زرقاوی در سال 2004 بیعت خود را القاعده اعلام کرد که منجر به تشکیل شعبه‌ی القاعده عراق شد گرچه اعتقادات افراطی این گروه مخصوصاً در مورد ارتداد شیعیان باعث اختلافاتی با مرکزیت القاعده بود. سرانجام او در یکی از عملیات نیروهای آمریکایی کشته شد و تنها چهار ماه پس از مرگ او در 2006 گروه «دولت اسلامی عراق» از دل جماعت التوحید با رهبری ابو عمر البغدادی بیرون آمد.

[ix]- اشرف نظری، علی؛ السیمری، عبدالعظیم، بازخوانی هویت دولت اسلامی در عراق و شام (داعش): فهم زمینه‌های فکری و سیاسی اجتماعی، نشریه علوم سیاسی - دانشگاه باقرالعلوم (ع)، زمستان، 1393، شماره 68، ص 80.

نویسنده:

غلام احیا حسینی: پژوهشگر گروه مطالعات منطقه ای

مرکز پژوهشی جامعه المصطفی مشهد

انتهای متن/