۴. وضعیت ذخیره‏‌سازی‌های تجاری

در حال حاضر سطح ذخیره‌سازی‌‏ها بالاتر از میانگین پنج سال گذشته است. از اواسط سال ۲۰۱۶ مجموع ذخیره‌سازی‌های تجاری نفت کشورهای عضو OECD روندی نزولی را تجربه کرده و در ماه اکتبر ۲۰۱۷ به ۲۹۴۸ میلیون بشکه رسید که ۱۰۷ میلیون بشکه کمتر از سطح آن در سال گذشته در همین مقطع زمانی است، اما حدود ۱۳۷ میلیون بشکه بالاتر از میانگین پنج سال گذشته است. آژانس بین‌المللی انرژی نیز برآورد کرده که در ماه اکتبر مجموع ذخیره‌سازی‌های تجاری نفت کشورهای عضو OECD،  ۲۹۴۰ میلیون بشکه بوده و ۱۱۱ میلیون بشکه بالاتر از میانگین پنج سال گذشته است. بعد از توافق اوپک در ۳۰ نوامبر ۲۰۱۶، وزیر نفت عربستان یکی از اهداف توافق اوپک را بازگرداندن سطح ذخیره‌سازی‌های تجاری OECD به سطح متوسط پنج سال گذشته اعلام کرد. در آن زمان ذخیره‌سازی‎ها بیش از ۳۰۰ میلیون بشکه بالاتر از میانگین پنج سال گذشته بود و روند کاهشی آن اگرچه سبب شد مازاد آن نسبت به میانگین پنج سال گذشته به کمتر از نصف برسد، اما هنوز بالاتر از میانگین پنج سال گذشته است و احتمالا در ماه‌های نوامبر، دسامبر و ژانویه ۲۰۱۸ نیز از آن برداشت خواهد شد، اما با کاهش رشد تقاضا از اواخر فصل اول ۲۰۱۸ و فصل دوم ۲۰۱۸ و آغاز عملیات‌های تعمیر و نگهداری در پالایشگاه‌ها برای سوئیچ کردن از تولید سوخت‌های زمستانی به سوخت‌های تابستانی، روند نزولی آن متوقف شده و احتمالا تا پایان فصل دوم ۲۰۱۸ افزایش یابد.

 ۵. پایبندی تولیدکنندگان اوپکی و غیر اوپکی به توافق کاهش سطح تولید

اعضای اوپک در اجلاس ۱۷۱ این سازمان تصمیم گرفتند  ۱,۲ میلیون بشکه در روز تولید خود را کاهش دهند. این تصمیم به منظور شتاب در روند کاهش مازاد عرضه و هدف ایجاد توازن دوباره در بازار نفت اتخاذ شد که از ابتدای ژانویه ۲۰۱۷ به اجرا درآمد. اندونزی کاهش سطح تولید را نپذیرفت و عضویت این کشور در اوپک به حالت تعلیق درآمد. کشورهای لیبی و نیجریه نیز از تصمیم اوپک مستثنا شدند. علاوه بر این، در ۹ دسامبر کشورهای غیراوپک نیز توافق کردند روزانه ۵۵۸ هزار بشکه از تولید خود بکاهند که ۳۰۰ هزار بشکه از آن سهم روسیه است. مسئله پایبندی اوپک و غیراوپک به توافق انجام شده به یکی از عوامل تاثیرگذار بر بازار تبدیل شده است. بر اساس آمار منتشر شده از تولید اوپک طی ماه‌های مارس، آوریل و مه، متوسط پایبندی اعضای اوپک بالا و فراتر از حد انتظار تحلیل‏گران بازار بود، اما در ماه‌‏های ژوئن، ژوئیه، اوت و سپتامبر متوسط پایبندی آنها کاهش یافت و حجم تخلفات در ماه‌های ژوئن، ژوئیه، اوت و سپتامبر به ترتیب به ۲۱۲، ۱۶۸، ۴۵ و ۷۸ هزار بشکه در روز گزارش شد. طی ماه‌های  اکتبر و نوامبر ۲۰۱۷ حجم تخلفات کاهش یافت و پایبندی بیش از ۱۰۰ درصد بود. به طور کلی حجم تخلفات اوپک در ۱۱ ماه  سال ۲۰۱۷،  ۱۳ هزار بشکه در روز بوده است که نشان‌دهنده پایبندی بیش از ۹۸ درصدی تولیدکنندگان اوپک به توافق تولید است.

از طرف دیگر تولیدکنندگان غیراوپک نیز پایبندی نسبتا بالایی به توافق داشتند، به خصوص پایبندی روسیه طی چند ماه گذشته بیش از ۹۰ درصد بوده است. میزان پایبندی روسیه در ماه اکتبر و نوامبر به ترتیب ۹۷ و ۹۵ درصد و متوسط پایبندی این کشور در ۱۱ ماه  سال ۲۰۱۷ حدود ۸۱ درصد بوده است. این در حالی است که اغلب تحلیلگران پیش‌بینی می‌کردند پایبندی این کشور فراتر از ۵۰ درصد نباشد. به طور کلی متوسط پایبندی تولیدکنندگان غیراوپک در ۱۱ماه سال ۲۰۱۷ به مقدار ۸۳ درصد بوده است. این در حالی است که در توافق‌های قبلی این کشورها با اوپک، متوسط پایبندی آنها فراتر از ۴۰ درصد نبوده است.

بدون شک یکی از مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار بر قیمت نفت در سال ۲۰۱۸ میزان پایبندی تولیدکنندگان اوپک و غیر اوپک به توافق تولید و مسئله ادامه یا خروج از توافق خواهد بود. پایبندی به توافق تحت تاثیر عواملی نظیر اراده سیاسی تولیدکنندگان اوپک و غیراوپک، قیمت نفت، سطح ذخیره‌سازی‌های تجاری نفت در جهان، میزان رشد تقاضا و میزان رشد عرضه خواهد بود. سطح قیمت نفت مهم‌ترین عامل تاثیرگذار بر پایبندی، ادامه یا خروج از توافق خواهد بود. قیمت‌ها در سال ۲۰۱۷ تحت تاثیرعوامل مختلفی که یکی از مهم‌ترین آنها توافق اوپک بود به طور میانگین ۲۳ درصد افزایش یافت و قیمت برنت از  ۴۳,۷۶ دلار در هر بشکه در سال ۲۰۱۶ به  ۵۴.۱۷ دلار در هر بشکه در سال ۲۰۱۷ رسید و در آغاز سال ۲۰۱۸ در محدوده ۶۵ تا ۷۰ دلار در بشکه قرار گرفته است. در زمان توافق اغلب تولیدکنندگان قیمت بین ۵۰ تا ۶۰ دلار را مدنظر داشتند، چرا که  از یک طرف نیازهای مالی آنها را پوشش می‌داد و از طرف دیگر مانع رشد فزاینده در تولید نفت شیل آمریکا می‌شد. حال که قیمت‌ها در محددوه بالاتر از ۶۰ دلار قرار گرفته، مسئله خروج از توافق مطرح است، چراکه برخی تولیدکنندگان استدلال می‌کنند با این سطح قیمت‌ها، حجم بیشتری از ذخایر نفت شیل اقتصادی می‌شود و رشد سریع تولید نفت شیل را به دنبال خواهد داشت که سبب تکرار اتفاقات سال ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵ خواهد شد. از سوی دیگر، یکی از اهداف توافق بازگرداندن سطح ذخیره‌سازی‌های تجاری به سطح متوسط پنج سال گذشته ذکر شده است و به نظر نمی‌رسد که با توجه به شرایط بازار تا پایان نیمه اول سال ۲۰۱۸ به سطح متوسط پنج سال گذشته برگردد و برای بازگرداندن آن به سطح متوسط پنج سال گذشته، توافق باید حداقل تا پایان نیمه اول سال ۲۰۱۸ ادامه یابد، با این حال سطح کنونی قیمت‌ها سبب افزایش حجم تخلفات خواهد شد.

۶. از سرگیری یا افزایش تولید در مناطقی که تولید آنها به طور برنامه‌ریزی نشده قطع شده یا کاهش یافته است

در سال‌های گذشته قطع یا کاهش برنامه‌ریزی‌نشده در سطح تولید برخی کشورهای تولیدکننده نفت، یکی از عوامل تاثیرگذار بر نوسانات قیمت نفت بوده است. قطع یا کاهش برنامه‌ریزی‌نشده می‌تواند یا در اثر وقوع حوادث طبیعی از قبیل توفان، آتش‌سوزی، سرمای شدید هوا و ... یا ناشی از حوادث و تحولات سیاسی باشد. معمولا قطع یا کاهش برنامه‌ریزی‌نشده ناشی از وقوع حوادث طبیعی در مدت کوتاهی از سر گرفته می‎شود، همانند قطع عرضه ناشی از توفان‌های هاروی و آریما در آمریکا یا آتش‌سوزی در تاسیسات نفتی منطقه مک موری در کانادا و همینطور آسیب دیدن خط لوله انتقال نفت حوزه فورتی در دریای شمال به انگلستان که به سرعت تعمیر و راه‌اندازی شد. اما قطع یا کاهش برنامه‌ریزی‌نشده در تولید ناشی از حوادث و تحولات سیاسی مدت زمان زیادی به طول می‌انجامد که از سر گرفته شود. بر اساس برآوردهای اداره اطلاعات انرژی آمریکا، در ماه دسامبر ۲۰۱۷ ظرفیت تولیدی در غیراوپک که به طور غیربرنامه‌ریزی شده از بازار خارج بوده حدود ۵۹۸ هزار بشکه در روز بوده است. از این مقدار ۲۹۸ هزار بشکه مربوط به کشور انگلستان بوده که با راه‌اندازی خط لوله فورتی در اوایل ژانویه ۲۰۱۸ به چرخه تولید برگشت و بقیه آن که حدود ۳۱۲ هزار بشکه در روز است، بخش اعظم آن  مربوط به کشورهای یمن، سودان و سودان جنوبی است که با توجه به شرایط سیاسی این کشورها بعید است به زودی وارد بازار شود. نکته مهم مربوط به ظرفیت تولیدی می‌شود که در کشورهای عضو اوپک به طور غیربرنامه‌ریزی نشده از بازار خارج شده‌اند، بر اساس برآوردهای اداره اطلاعات انرژی آمریکا در ماه دسامبر ۲۰۱۷ ظرفیت تولیدی  اوپک که به طور غیربرنامه‌ریزی شده از بازار خارج بوده حدود ۱,۱۴۰ میلیون بشکه در روز بوده است. این مقدار مربوط به لیبی، نیجریه، عراق، عربستان سعودی و کویت به ترتیب با ۳۳۰، ۱۴۰، ۱۷۰، ۲۵۰ و ۲۵۰ هزار بشکه در روز می شود. در این میان وضع تولید لیبی و نیجریه از اهمیت بیشتری برخوردار است. دو کشور لیبی و نیجریه به دلیل شرایط خاص خود، از توافق اخیر اوپک استثنا شدند و تغییرات تولید این دو کشور یکی از چالش‌های توافق اوپک محسوب می شود. تولید لیبی در زمان معمرقذافی به ۱.۷میلیون بشکه در روز رسید که تحت تاثیر تحولات سیاسی ناشی از سقوط قذافی, به صفر رسید، اما در دوران پس از قذافی، طی مدتی کوتاه تولید این کشور مجددا به حدود ۱.۵ میلیون بشکه در روز افزایش یافت. در پی تشدید منازعات سیاسی پس از سقوط قذافی، تولید نفت این کشور مجددا سقوط کرد و به کمتر از ۵۰۰ هزار بشکه در روز رسید و با نوساناتی در همین محدوده ادامه یافت. اگرچه رسیدن تولید لیبی به ۱.۵ میلیون بشکه در روز در کوتاه‏‌مدت به دلیل مسائل فنی دور از ذهن است، اما در صورت فروکش کردن منازعات داخلی، این کشور ظرفیت افزایش تولید را دارد. تولید این کشور در ماه ژوئیه ۱۰,۰۶ هزار بشکه در روز بود، اما در ماه اوت با کاهش مواجه شد و به ۸۶۴ هزار بشکه در روز رسید. تولید این کشور در ماه دسامبر ۲۰۱۷ با ۷ هزار بشکه کاهش نسبت به ماه قبل به ۹۶۲ هزار بشکه در روز رسید. رئیس شرکت ملی نفت لیبی اعلام کرده که این کشور در نظر دارد تا پایان سال ۲۰۱۷ تولید خود را به سطح ۱.۲۵ میلیون بشکه در روز و تا پایان سال ۲۰۱۸ به روزانه ۱.۵ میلیون بشکه افزایش دهد.

از طرف دیگر تولید نفت‏‌خام نیجریه نیز که اوایل سال ۲۰۰۵ حدود ۲,۵ میلیون بشکه در روز بود، تحت تاثیر منازعات سیاسی و مسائل فنی، روندی کاهشی یافت و با تشدید منازعات سیاسی در دلتای نیجر طی سال ۲۰۱۶ به حدود ۱.۵ میلیون بشکه در روز رسید و با نوساناتی در همین محدوده ادامه پیدا کرد. در صورت حل اختلافات داخلی، این کشور ظرفیت افزایش سطح تولید خود به حدود ۲ میلیون بشکه در روز را دارد. تولید این کشور در ماه دسامبر ۲۰۱۷ به ۱.۸۶۱ میلیون بشکه در روز رسید که نسبت به ماه قبل روزانه ۷۶ هزار بشکه افزایش داشت.

به طور کلی این دو کشور در صورت حل منازعات داخلی و فروکش ‏کردن ناآرامی‌‏ها، توان افزایش تولید دارند. سال ۲۰۱۷ تولید این دو کشور نسبت به سال ۲۰۱۶ در مجموع ۵۳۰ هزار بشکه در روز  افزایش یافت و یک عامل مهم تضعیف‌کننده قیمت‌های نفت بود.

۷. نقش ریسک‌های ژئوپلیتیک

ریسک‌های ژئوپلیتیکی یکی از عواملی بوده که  همواره بر قیمت نفت تاثیر گذاشته و میزان تاثیرگذاری آن  با توجه به شرایط بازار متغیر بوده است. به طور مثال در ژوئن ۲۰۱۴ زمانی که قیمت برنت به حدود ۱۱۵ دلار در بشکه رسید، تحلیلگران حدود ۱۰ تا ۱۵ دلار این سطح قیمت را ناشی ریسک‌های ژئوپلیتیک که مهم‌ترین آن ظهور داعش و  پیشروی‌های سریع  آنها بود، می‌دانستند و همین‌طور در افزایش اخیر قیمت‌ها در نوامبر ۲۰۱۷، حدود ۳ تا ۵ دلار این افزایش، متاثر از ریسک ژئوپلیتیک تلقی شده است. در حال حاضر ریسک‌های ژئوپلیتیک مختلفی در بازار نفت تاثیرگذار هستند و برخی از این عوامل نظیر تحولات سیاسی داخلی عربستان و اقدامات محمد بن سلمان ولیعهد این کشور، اقدامات و تصمیم‌های دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا، بحران سیاسی در ونزوئلا، وضعیت ثبات سیاسی در لیبی، منازعات سیاسی و نظامی در دلتای نیجر، بحران کره شمالی در شرق آسیا، چالش‌های روسیه و آمریکا، بحران کردستان عراق، رابطه ایران و عربستان و سایر تحولات سیاسی در خاورمیانه، احتمالا در سال ۲۰۱۸ همچنان بر قیمت نفت تاثیرگذار خواهند بود. البته ذکر این نکته ضروری است که وقتی مازاد عرضه در بازار وجود دارد، ریسک‌های ژئوپلیتیک تاثیر کمتری بر نوسانات قیمت دارد، اما زمانی که بازار در وضع تعادل است یا کمبود عرضه در بازار وجود دارد و از ذخیره‌سازی‌ها برداشت می‌شود، عوامل ژئوپلیتیک تاثیر بیشتری در نوسانات قیمت دارد و چون برآورد می‌شود که در سال ۲۰۱۸ به خصوص در فصول سوم و چهارم با کمبود عرضه مواجه باشد، احتمالا عوامل ژئوپلیتیک تاثیر بیشتری بر قیمت نفت خواهد گذاشت.

۸. نتیجه‌گیری

طی سه ماه گذشته عواملی نظیر رشد بیش از مقدار پیش‌بینی شده تقاضای جهانی در سال ۲۰۱۷، پایبندی فراتر از حد انتظار تولیدکنندگان اوپک و غیراوپک به توافق کاهش تولید در ۱۲ ماه گذشته و موافقت آنها به تمدید توافق تا پایان سال ۲۰۱۸، وضع تعداد دکل‌های حفاری فعال در بخش نفت آمریکا و رشد کمتر از مقدار پیش‌بینی شده در تولید نفت این کشور، روند کاهشی سطح ذخیره‌سازی‌های تجاری در کشورهای OECD  و تشدید ریسک‌های ژئوپلیتیک تاثیرگذار بر قیمت نفت در منطقه خاورمیانه سبب افزایش قیمت نفت شد. به‌طوری‌که قیمت نفت برنت در محدوده ۶۰ تا ۶۵ دلار در بشکه قرار گرفت و حتی به سطح ۷۰ دلار در هر بشکه نیز رسید. پیش‌بینی می‌شود این عوامل در کوتاه مدت همچنان بر قیمت نفت تاثیرگذار باشند، اما از اواخر فصل اول ۲۰۱۸ از یک طرف تقاضای جهانی تحت تاثیر تغییرات فصلی کاهش خواهد یافت و پالایشگران نیز در نقاط مختلف جهان عملیات‌ تعمیر و نگهداری را آغاز خواهند کرد و از سوی دیگر سطح کنونی قیمت‌ها سبب خواهد شد بحث‌های مربوط به خروج از توافق با جدیت بیشتری مطرح شود و احتمالا برخی کشورهای عضو توافق که توان افزایش تولید دارند نظیر عراق و قزاقستان سطح تخلفات خود را افزایش خواهند داد. این در حالی خواهد بود که برآورد می‌شود در فصول اول و دوم ۲۰۱۸ بازار با مازاد عرضه مواجه خواهد بود. به طور کلی پیش‌بینی می‌شود قیمت‌ها در فصول اول و دوم ۲۰۱۸ دوباره به محدوده ۵۵ تا ۶۰ دلار برگردد، اما در فصول سوم و چهارم در محدوده ۶۰ تا ۶۵ دلار در بشکه قرار گیرد.

 یادداشت: مهدی یوسفی کارشناس ارشد انرژی

انتهای پیام/