در کشور ما قبل از پیروزی انقلاب اسلامی چنین بحثی مطرح نبود و حکومت و مدیریت کشور کاملا متمرکز و همه امور توسط دولت اداره می‌شد و اصولا جایگاهی برای مدیریت‌های محلی دیده نشده بود و حتی به علت هراس از قوم‌گرایی و تجزیه‌طلبی، به این روش تفکر میدان داده نمی‌شد و سعی برآن بود که رشته همه امور در پایتخت و در دست دولت متمرکز شود. در دوران پهلوی دوم موضوع انجمن‌های شهر مورد توجه قرار گرفت و در قانون شهرداری‌های مصوب سال 1335 انجمن شهر پیش‌بینی شد و بخشی کوچک از سیاستگذاری در شهرها برعهده انجمن شهر گذاشته شد. در واقع به‌گونه‌ای خواستند مدیریت‌های محلی را شکل دهند، ولی نه انتخابات انجمن‌های شهر انتخاباتی قابل قبول و فراگیر بود و نه اختیارات انجمن‌ شهر اختیاراتی بود که بتوان نام مدیریت محلی بر آن نهاد. در این میان حتی مردم هم از مدیریت محلی آگاهی درستی نداشتند.

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی موضوع مدیریت شهری و به طور کلی سپردن کار مردم شهر و روستا به مردم محلی بالا گرفت و حتی قبل از پیروزی انقلاب اسلامی و در ایام مبارزات و زمانی که زمام امور کشور از دست دولت رها شده بود و خدمت‌رسانی به مردم در بعضی موارد تعطیل شده یا بخوبی صورت نمی‌پذیرفت، به صورت خودجوش انجمن‌های محلی توسط مردم در محلات شکل گرفت و خدمات شهری را به مردم ارائه می‌داد که تا مدت‌ها بعد از پیروزی انقلاب اسلامی هم خدمات آنان به شکل‌های مختلف ادامه یافت. حتی این کار به شکل تعاونی‌های محله در دوران دفاع مقدس نیز در حوزه توزیع کالاهایی مخصوص که مورد درخواست عموم بود فعالیت می‌کرد. ولی با این حال اعضای آنها انتخاباتی نبود بلکه یا معتمدین شناخته‌شده محل بودند یا توسط ائمه‌جماعات مساجد برگزیده می‌شدند. اما اولین صدای بلندی که در این زمینه شنیده شد و نقطه‌ای نورانی در تاریخ کشور ما را شکل داد، فرمان بسیار زیبا و عجیب رهبر کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی (ره) بود که خطاب به دولت و شورای انقلاب در مورد تشکیل شوراهای شهر و روستا در تاریخ 9 اردیبهشت‌ 1358 صادر شد. این فرمان یکی از افتخارات جمهوری اسلامی و حاکی از بلندبینی و آینده‌نگری روشن امام خمینی‌(ره) است و در زمره نخستین فرامین و دستورات حکومتی و رسمی آن مرد بزرگ تاریخ ما قرار دارد. امام خمینی (ره) در این فرمان براساس تکیه بر حکومت مردمی و بویژه حاکمیت مردم بر سرنوشت خویش و تاکید بر این‌که این اصول از ضروریات جمهوری اسلامی است دستور می‌دهند که بی‌درنگ برای تهیه آیین‌نامه اجرایی شوراها اقدام شود، شوراهایی که باید مسئولیت اداره امور محلی شهر و روستا را در سراسر ایران برعهده می‌گرفتند. در واقع امام خمینی (ره) خواستار تشکیل شورایی شدند که در صورت تصویب در شورای انقلاب آن زمان در جایگاه مجلس شورای اسلامی بود.

متن این فرمان به این شرح است:

«در جهت استقرار حکومت مردمی در ایران و حاکمیت مردم بر سرنوشت خویش که از ضرورت‌های جمهوری اسلامی است، لازم می‌دانم بی‌درنگ به تهیه آیین‌نامه اجرایی شوراها برای اداره امور محلی شهر و روستا در سراسر ایران اقدام و پس از تصویب به دولت ابلاغ نمایید تا دولت بلافاصله به مرحله اجرا درآورد.»

این فرمان کوتاه ولی بسیار دقیق و ارزشمند بر نکاتی اساسی تکیه می‌کند که حتی امروز هم به برخی از آنها عمل نشده است. موضوع حکومت مردمی و حاکمیت مردم بر سرنوشت خویش که آن را از ضرورت‌های جمهوری اسلامی دانسته‌اند از افتخارات ماست به طوری که همه ارکان حکومتی ما مستقیم و غیرمستقیم توسط مردم انتخاب می‌شوند و واقعیت این است که موضوع اداره امور محلی شهر و روستا توسط مردم با پیشرفته‌ترین روش‌های مدیریت‌های ملی و محلی و تفکیک آنها از یکدیگر مطابقت دارد. موضوع دیگر، تاکید حضرت امام (ره) بر فوری بودن و سرعت بخشیدن به این کار است، هم از کلمه بی‌درنگ استفاده کرده‌اند و هم از کلمه بلافاصله که متاسفانه این تاکید عملی نشد.

مهدی چمران

کارشناس مسائل شهری