ایران آنلاین /  جعفر حق پناه استادیار مدعو مطالعات منطقه‌ای دانشگاه تهران

در بازخوانی دومین کنفرانس امنیتی تهران تحت عنوان «امنیت منطقه غرب آسیا؛ چالش‌ها و روندهای نوظهور» چند ویژگی اساسی قابل بررسی است. نخستین ویژگی تبیین مفهوم و تئوریزه کردن واژه «غرب آسیا» بود. غرب آسیا یک واژه ایران محور است و قرار است در ژئوپلیتیک مطالعات منطقه‌ای جایگزین واژگانی شود که خاستگاه بومی ندارند. در واقع واژه غرب آسیا روایت ایران و نگاه ایران به منطقه را دنبال می‌کند و درخلال این کنفرانس‌ها تلاش شده که این واژه مفهوم‌ پردازی شود و تعمیم یابد و معرفی شود. به همین دلیل شاهد آن بودیم که این واژه از سوی اغلب میهمانان کنفرانس مورد استفاده قرار گرفت. البته مقاومت‌هایی نیز در برابر آن ابراز شد. چنانکه نماینده افغانستان صراحتاً ابراز کرد که کشورش را در زمره کشورهای غرب آسیا نمی‌داند. اما سخنرانان دیگری بودند که این واژه را مکرراً استفاده کردند.
گام دوم ایران این است که علاوه بر مفهوم‌ پردازی سعی کرده است نگاه خود به مسائل امنیتی منطقه را در این کنفرانس تبیین کند. کلید واژه‌های مهمی مانند وجود دولت‌های فرومانده، جنگ، مسابقه‌های تسلیحاتی، فعالیت‌های تروریستی، بحران‌های محیط زیستی منطقه و فقدان ترتیبات امنیتی درون زا و در نتیجه افزایش مداخلات خارجی موضوعاتی است که به نظر می‌رسد از نگاه ایران منطقه را به یکدیگر متصل می‌کند و اتصال این کشورها صرفاً منوط به جغرافیا نیست. بلکه مسائل امنیتی از این دست آنها را به یکدیگر پیوند می‌دهد.
گام سوم، این بود که در خلال این کنفرانس عملاً ایران تلاش کرد که دکترین امنیتی که می‌تواند برای حل مسائل امنیتی در غرب آسیا مفید فایده باشد را تبیین کند. این کار در سخنرانی آقای ظریف انجام شد که ایشان به دو ایده منطقه قوی‌تر و امنیت شبکه‌ای اشاره کردند. براساس این دو ایده می‌توانیم نقش همه کنشگران را تبیین کنیم. زیرا در امنیت شبکه‌ای بازیگران طیفی از گروه‌های فروملی، دولت‌های کوچک، قدرت‌های منطقه‌ای و حتی قدرت‌های فرا منطقه‌ای را در بر می‌گیرد و ارتباط این عناصر شبکه‌ای است و نه سازمان محور و نه هرم گونه. این ایده بر مبنای آسیب شناسی است که در کنفرانس هم مطرح شد و آن اینکه اصولاً دکترین ایجاد ائتلاف و اتحاد یا بهره‌گیری از رویکردهای امنیت خود بنیاد پاسخگو نیست در نتیجه چاره‌ای جز این نیست که ما به سمت امنیت شبکه‌ای برویم و بپذیریم که شبکه‌ای ازمسائل و بازیگران بر امنیت همه اثر می‌گذارند و قانون همه یا هیچ بر امنیت حاکم است. این طور نیست که کنشگری بتواند به قیمت ناامن‌سازی دیگران برای خودش امنیت خریداری کند. جمهوری اسلامی ایران خرید امنیت را در غرب آسیا منتفی می‌داند. بر این اساس می‌توان به ایده منطقه قوی هم پرداخت. از منظر ایران حال که برخی مسائل عاجل و فوری ناامن‌کننده در منطقه مانند تهدید داعش و روند تضعیف شدید دولت‌های مرکزی در کشورهایی مانند سوریه و عراق متوقف شده و روند خطرناکی که می‌توانست به تجزیه کشورها و تقویت تجزیه طلبی منجر شود متوقف شده است؛ می‌توان نقاط آغازینی را تعریف کرد که بر آن اساس ما یک منطقه قوی را تعریف کنیم. البته این کار مستلزم ایجاد مفاهمه و اعتمادسازی‌هایی است که طبیعتاً در آن روند چشم‌انداز روشنی نیست که دولت‌ها پیشگام شوند. اما نهادهای بین‌المللی و سازمان‌های مردم نهاد جوامع می‌توانند فعال شوند.
گام دیگری که در دومین کنفرانس امنیتی تهران برداشته شد دعوت از کشورهای مناطق ذینفع دیگر بویژه از کشورهای شرق آسیا و اروپا بود. زیرا به‌طور مشخص غرب آسیا نقطه اتصال اتحادیه اروپایی و منطقه آسیا پاسیفیک است و ناامنی در غرب آسیا یقیناً امکان سرایت‌پذیری به این دو منطقه پیرامونی‌اش را دارد. بنابر این در این کنفرانس تلاش شد که این کشورها دعوت شوند و به‌عنوان میانجی و هماهنگ‌کننده یا حتی شریک هزینه‌ها به تأمین امنیت منطقه کمک کنند. به‌نظر می‌آید که در این معادله نقش دولت‌هایی مانند چین، ژاپن و کره جنوبی در آسیا پاسیفیک و اتحادیه اروپایی در حوزه اروپا بسیار حائز اهمیت است و ترکیب مدعوین هم همین را دنبال می‌کرد تا بتواند در جهت تعریف این مناطق به‌عنوان مجموعه‌های امنیتی متصل به یکدیگر گامی بردارد.
در این میان نکته مهم لزوم توجه به امریکا و نقش آن بود. زیرا به هر حال باید به یک نقش آفرینی سازنده و مسئولیت پذیر برسد. هیچ کشوری با منافع مشروع سایر دولت‌ها در منطقه مخالفتی ندارد. اما این امریکا است که باید مشخص کند که می‌خواهد با تحولات و پویش‌های امنیتی جدید منطقه چگونه رفتار کند. اینکه امریکا دیگر حاضر نیست هزینه چندانی در غرب آسیا بپردازد امر مثبتی است. اما نباید به قیمت این باشد که با ایجاد جنگ‌های نیابتی و ایجاد موازنه‌های خارج از منطقه و موازنه سازی‌های درون منطقه بخواهد همان اهداف گذشته خود را دنبال کند. این کار متحدان امریکا و خود امریکا را دیر یا زود با مشکلات متعددی مواجه خواهد ساخت. این نقطه تردیدی بود که در این کنفرانس نسبت به سیاست‌های امریکا مطرح شد و مشخص بود که نوعی نقد نسبت به سیاست‌های امریکا وجود دارد. این انتقادات بویژه بر این نکته متمرکز بود که امریکا می‌خواهد مهم‌ترین نقطه عطف تنش زدایی یعنی برجام را تخریب کند و در این صورت مشخص نیست که آیا اعتمادی بین کنشگران می‌ماند یا اصولاً تمایلی در کشورها برای پیگیری چنین روندهایی باقی می‌ماند یا فکر می‌کنند که این روند بی‌فایده است و باید به سمت ایجاد اقدامات دیگری برای ترتیبات امنیتی منطقه بروند. در نهایت به نظر می‌رسد که این کنفرانس پیام‌های روشن و واضحی را درباره مسأله شناسی مسائل منطقه، نگاه ایران به امنیت منطقه و تمایل ایران برای مشارکت برساختن ترتیبات امنیتی به کشورهای منطقه و فرا منطقه داد./ روزنامه ایران