سانچی 247 متری حامل یک میلیون بشکه نفت متعلق به شرکت ملی نفت ایران به ارزش 60 میلیون دلار (قریب به 264 میلیارد تومان) بود که برای تحویل به شرکت هانواتوتال کره جنوبی راهی دریا شده بود. اما حادثه برخورد منجر به آتش گرفتن نفتکش و نشت حجم عظیم نفت به دریا شد. در این گزارش فارغ از بررسی ایمنی نفتکش و خسارات جانی و مالی سهمگینی که این حادثه به بار آورده است، شیوه تامین ایمنی در نفتکش‌ها و فناوری‌های جمع‌آوری آلودگی‌های نفتی از سطح دریا را در صورت بروز حادثه بررسی می‌کنیم.

آب‌های آزاد؛ جایی برای اکتشاف و انتقال نفت

نفت از حیاتی‌ترین ماده‌های طبیعی در زندگی بشر است و به دلیل توزیع ناهمگون این ماده شیمیایی در سراسر جهان، تجارت نفت به موضوعی بسیار مهم و تاثیرگذار در زندگی بشر تبدیل شده است. به همین علت معمول‌ترین و قدیمی‌ترین نوع تانکرهایی که بین دریاها و اقیانوس‌ها تردد می‌کنند، تانکرهای نفتی برای حمل نفت و فرآورده‌های نفتی هستند. البته منظور از تانکر نفتی فقط تانکر حاوی نفت نیست و محموله این کشتی‌ها تنوع بیشتری دارد. نفت با توجه به سطح خالص‌سازی انواع مختلفی پیدا می‌کند و هر نوع بسته‌بندی و روش انتقال متفاوتی دارد.

در اواسط دهه 70میلادی ظرفیت تانکرهای نفتی با گسترش داد و ستد نفت در سطح جهان افزایش یافت و به این ترتیب ژاپن نخستین تانکرهای 10 تا 20میلیارد تنی را ساخت تا نفت بیشتری در هر سفر دریایی جابه‌جا شود و هزینه‌های حمل و نقل کاهش پیدا کند. این روند تا اواخر دهه 90 میلادی ادامه داشت و در این زمان تانکرهای بزرگ (VLCC) و بسیار بزرگ (ULCC) حامل نفت خام ساخته شد. امروز عملکرد انواع نفتکش‌ها با توجه به سیستم‌های موجود در آنها متفاوت است و مهم‌ترین این سیستم‌ها از نظر کاربرد، سیستم گرمایش نفت، سیستم تهویه مخزن حمل و نقل، سیستم کنترل سرریز، سیستم گاز بی‌اثر و سیستم آتش‌نشانی است. علاوه بر این، همه نفتکش‌ها حداقل یک عرشه جرثقیل برای کنترل لوله‌های انتقال محموله نفتی و پرکردن تانکر دارند و هنگام شارژ و تخلیه نفتکش، لوله‌ها از محل به عرشه کشتی وصل می‌شوند.

سیستم گرمایش نفت

معمولا همه کشتی‌های حامل نفت خام به سیستم گرمایش نفت مجهز هستند، زیرا نفت خام سنگین است و در محیط‌های سرد به کندی حرکت می‌کند. به همین دلیل بعد از مدتی پمپ‌ها و خطوط انتقال در حین تخلیه را مسدود می‌کند. سیستم گرمایش نفت محموله را همواره در درجه حرارت مناسب نگه داشته و گرانروی مایع را حفظ می‌کند.

سیستم تهویه مخزن
حمل و نقل

محموله‌های نفتی حتی در بزرگ‌ترین نفتکش‌ها هم کامل پر نمی‌شود و دلیل آن باقی‌ماندن فضایی برای بخارهای نفتی ایجاد شده است. با این حال این بخارها که بسیار اشتعال‌پذیر هستند، نباید در مخازن حمل و نقل باقی بمانند و در این شرایط سیستم‌های تهویه مناسب این بخارها را به خارج از فضای محصور هدایت می‌کند.

سیستم کنترل سرریز

این سیستم با استفاده از کنترل سطح و فشار آبشاری از این که سطح روغن، از تانک سرریز نمی‌کند، اطمینان پیدا می‌کند. همچنین سیستم هشدار و دریچه‌های نشت به این سیستم متصل هستند تا در صورت بروز مشکل،‌ اقدام لازم به سرعت انجام شود.

سیستم گاز بی‌اثر

فضای بین سطح آزاد روغن و پوشش بالای مخزن محموله باید همیشه با گازهای بی‌اثر پر شود تا از دسترسی اکسیژن به این قسمت جلوگیری شود. به این ترتیب در صورت تجمع بخارهای نفتی، از آتش‌سوزی احتمالی پیشگیری می‌شود. به همین علت سیستمی برای تزریق مستمر گاز بی‌اثر در نفتکش‌ها تعبیه می‌شود تا این اطمینان را ایجاد کند که این فضا با گاز بی‌اثر اشغال می‌شود. معمول‌ترین گازهای بی‌اثر استفاده شده برای این منظور دی‌اکسیدکربن و آرگون است.

سیستم آتش‌نشانی

طراحی و ساخت سیستم آتش‌نشانی در هر تانکر نفتی برای حفظ ایمنی تانکر حیاتی است. شلنگ آتش‌نشانی، خاموش‌کننده‌ها و آبپاش‌ها باید در نقاط مختلف در طول و عرض کشتی قابل دسترس باشند. همچنین وجود اتاق مخزن دی‌اکسید کربن بالای اتاق موتور در صورت آتش گرفتن اتاق موتور ضروری است.

فناوری‌های مهار آلودگی نفتی از سطح دریا

فعالیت‌های بشر در دریا همواره با احتمال آلوده کردن محیط‌زیست دریا همراه است و با این وجود نمی‌توان از توسعه فعالیت‌های دریایی اجتناب کرد. از طرفی دریا نقش حیاتی در زیست بوم زمین داشته و به همین علت حفظ آن نیز اهمیت زیادی دارد. توزیع، اکتشاف و حمل نفت و فرآورده‌های آن یکی از فعالیت‌هایی است که محیط‌زیست دریا را به خطر می‌اندازد و اگر تمهیدات لازم اندیشیده نشود، تبعات آن زیاد خواهد بود.

دکتر سعید مظاهری، عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی، درباره نحوه مقابله با آلودگی‌های نفتی بعد از بروز حوادثی مثل حادثه نفتکش سانچی به جام‌جم می‌گوید: حمل و نقل دریایی محصولات و فرآورده‌های نفتی مثل حادثه اخیر (برخورد یک نفتکش با شناوری دیگر یا برخورد دو نفتکش) علاوه بر خسارت‌های انسانی غیرقابل جبران، آسیب‌های بسیاری به محیط‌زیست منطقه وارد می‌کند. در این شرایط، به دلیل نوع حادثه نمی‌توان حجم زیاد نفت را در ساعت‌های اولیه مهار کرد و به همین علت حجم عظیمی از نفت یا فرآورده‌های آن در یک محیط آبی پخش شده است.

در گذشته نیز آلودگی‌های نفتی بزرگی در سطح آب‌های جهان پراکنده شده است. حریق چاه‌های نفتی کویت و واردشدن حجم زیادی نفت به آب‌های خلیج‌فارس یکی از آلودگی‌های وسیع بود که تبعات آن روی گونه‌های زیستی و مناطق ساحلی اطراف هنوز وجود دارد. آسیب‌های ناشی از فاجعه خلیج مکزیک که در دهه گذشته رخ داد نیز هنوز در مناطق ساحلی و زیست‌بوم دریا ادامه دارد. مواد شیمیایی حاصل از چنین آلودگی‌هایی وارد بدن همه موجوداتی می‌شود که از آب تغذیه می‌کنند و در نهایت با نفوذ به خاک اثرات طولانی‌مدت در طبیعت باقی می‌گذارد.

برای مقابله با چنین آلودگی‌هایی ابتدا باید نحوه انتشار نفت در محیط و شرایط آب و هوایی منطقه مطالعه شود. منظور از شرایط آب و هوایی، درجه حرارت، جهت باد، نوع موج و جریان آب، فشار و رطوبت هواست که شرایط انتشار لکه نفتی را تغییر می‌دهد. بعد از آن می‌توان سنجید چه مقدار آلودگی را می‌توان با تجهیزات موجود جمع‌آوری کرد و خطرات آن را تا جای ممکن محدود کرد. زیرا تا امروز بشر نتوانسته آلودگی‌های نفتی در دریا را به طور کامل مهار کند.

بعد از انتشار لکه نفتی چه اتفاقی می‌افتد؟

اگر لکه نفتی ناشی از برخورد تانکرها یا هنگام تخلیه نفتی در سطح دریا منتشر شود، چون وزن مخصوص نفت سبک‌تر از آب است، روی سطح شناور می‌ماند. این لکه‌ها ابتدا ضخامت دارند که بعد از پخش شدن این ضخامت به حداقل رسیده و سطح وسیعی را در برمی‌گیرد. لکه نفتی تحت تاثیر شرایط محیطی مثل باد، جریان آب و موج دریا پخش می‌شود و ممکن است از حالت یکپارچه به چندتکه تقسیم شده و تعداد لکه‌ها زیاد شود. لکه نفتی جرم متفاوت نسبت به آب دارد و به همین علت در آب پراکنده می‌شود و پیش‌بینی مسیر پراکنش لکه نیازمند مدل‌های محاسباتی است.

در جهان، معمولا در صورت امکان و ایمن بودن منطقه، تا جای ممکن به محل حادثه نزدیک می‌شوند و ابتدا با موانع شناور منطقه آلوده شده را محدود کرده و تحت کنترل قرار می‌دهند تا آلودگی گسترده نشود. بعد از کنترل منطقه، بهترین کار ممکن استفاده از دستگاه مکنده برای جمع‌آوری این آلودگی است.‌ در نهایت ماده جمع‌آوری شده می‌تواند در پالایشگاه از آب تفکیک شود و به علت ارزش اقتصادی دوباره مورد استفاده قرار گیرد.

راه حل دیگر، پخش موادی مانند گرد روی لکه‌های نفتی است که وزن مخصوص لکه نفتی را افزایش داده و باعث ته‌نشین شدن آن می‌شود. به عبارت دیگر، آلودگی به جای گسترده شدن روی سطح آب به بستر دریا منتقل می‌شود تا در طولانی مدت با فعل و انفعالات شیمیایی از بین برود. در این روش خسارت از جایی به منطقه‌ای با شرایط دیگر منتقل می‌شود و انتظار می‌رود خسارت‌ها کمتر از باقی‌ماندن نفت روی سطح آب باشد. سوزاندن نفت روی سطح آب راهکار دیگری است که به نوعی آلودگی دریایی را از بین می‌برد،‌ اما به علت ایجاد دود، هوا آلوده می‌شود.

میزان آلودگی نفتی جمع‌آوری شده به نوع حادثه،‌ حجم ماده پخش شده و شرایط آب و هوایی منطقه بستگی دارد. اما تجربه حوادث مختلف نشان داده حدود 20 تا 60 درصد آلودگی باقیمانده بعد از پخش آلودگی جمع می‌شود. در حادثه خلیج مکزیک به دلیل عدم امکان حضور در منطقه بعد از بروز حادثه این آلودگی غیرقابل کنترل بود و آثار ظاهری محیط‌زیستی تا حدود یک سال بعد دیده می‌شد.