به گزارش گروه تحلیل ، تفسیر و پژوهش های خبری ایرنا ، طی چند سال گذشته یکی از واژه هایی که در تیتر رسانه ها جولان می داد و هراز چندگاهی سخنانی در تحلیل و تبیین آن به میان می آید، اصطلاح « پوپولیسم» است. این واژه پر بسامد معناهای متفاوتی دارد اما بیشتر از آن به معنای عامه گرایی، عوام گرایی و حتی مردم گرایی تفسیر شده است. در ایران به کار بردن این واژه سویه ای سلبی و منفی دارد و بیانگر نوعی مردم فریبی است.
در دوران ریاست جمهوری «محمود احمدی نژاد» این اصطلاح مدام از سوی منتقدان به وی و برنامه هایش نسبت داده می شد؛ تعبیر عوام فریب و توده گرا ترجمه هایی از این اصطلاح هستند که بسیار مورد استفاده منتقدان قرار گرفته است.

از این رو کسانی که چنین نشان و برچسبی می خورند به نوعی خود را از آن جدا می دانند اما این که پوپولیسم چیست و چه هدفی را دنبال می کند نیاز به واکاوی و آسیب شناسی دارد که در این ارتباط بیان چند نکته لازم است:
1- جامعه مدنی به عنوان نهادی واسط میان دولت و ملت، به طور معمول در کشورهای توسعه یافته بزرگتر از دولت ها به حساب می آیند. زیرا دولت های توسعه یافته، دولت های حداقل هستند و بخشی از امور را به سازمان های مردم نهاد و جامعه مدنی می سپارند و بیشتر نقش نظارتی را برعهده می گیرند. به همین دلیل تشکل ها و نهادهای مدنی از تاثیر گذاری بیشتری برخوردار هستند.
در مقابل در جوامع کمتر توسعه یافته یا در حال توسعه، دولت ها فربه تر از جامعه مدنی هستند و جامعه مدنی چندان قدرت و تاثیر گذاری در عرصه های سیاسی و اجتماعی ندارد. از این رو امکان به عرصه آمدن تفکرات پوپولیستی و عوام گرایانه شدت پیدا می کند.
البته گاهی نیز این امکان وجود دارد که در کشورهای توسعه یافته نیز مجال برای پوپولیسم فراهم می شود و آن نیز به جریان سازی از طریق رسانه ها و شبکه های اجتماعی باز می گردد.

2- پایگاه اصلی جامعه مدنی در میان طبقه متوسط است. زمانی که طبقه متوسط به دلایل اقتصادی و سیاسی آسیب‌پذیر یا خیلی ضعیف می‌شود، آن گاه ریزش و گرایش آن به سمت جنبش‌های پوپولیستی بیشتر می‌شود.
گروهی معتقدند بهشت تفکر پوپولیستی جایی است که جامعه مدنی و احزاب شکل و انسجام پیدا نکرده اند یا ضعیف هستند. عده ای هم با ریشه یابی نگرش پوپولیستی معتقدند در شرایط «بی شکلی و نداشتن فرم» این تفکر عرض اندام می کند.

3- پوپولیست ها برای به عرصه آمدن و رخ نمایی سعی می کنند به نام مردم سخن بگویند، از این رو خود را سخنگوی مردم می دانند و همه کارهای خود را به عنوان اموری در راستای خواست مردم ارزیابی می کنند
پوپولیست ها به ظاهر خود را وقف امور مردم می دانند اما در واقع بیشتر به دنبال تحکیم پایه های قدرت خود هستند و انگیزه و هدف واقعی برای آنان کسب و حفظ مناصب سیاسی است. بر این اساس نشان دادن تصویری مردمی از خود با کارهایی که چندان با عرف سیاسی و شان و جایگاه آنان همخوانی ندارد از ویژگی های بارز پوپولیست ها است.

4- پوپولیسم مخاطرات بسیاری برای مردمسالاری ایجاد می کند چرا که پوپولیست ها با سوار شدن بر موج شکاف ها و نارضایتی های مردم و طرح شعارهای عوام فریبانه، تیشه به ریشه دموکراسی و نهادهای برخاسته از آن می زنند.
با این حال این نکته را نمی توان کتمان کرد که پوپولیسم زمانی شکل می‌گیرد که امکان خردورزی در جامعه مسدود یا اندک شده باشد و امکان بروز احساسات، عواطف، قراین و منافع آنی شدت یافته و جامعه دچار نوعی نابسامانی باشد.

5- به نظر می رسد تقویت جامعه مدنی، سامان یافتن نهادها و قوت گرفتن طبقه متوسط در جامعه ایرانی می تواند تا حدودی جلوی شکل گیری و بسط و گسترش پوپولیسم را بگیرد. این مساله منوط به آن است که نخبگان در آگاهی بخشی به اجتماع از تفکرات انتزاعی دست برداشته و از برج عاج روشنفکری پایین آمده و از نزدیک با جامعه ارتباط برقرار کنند.
تجربه نشان داده که دورافتادگی توده های مردم از نهادهای قدرت و جدا شدن روشنفکران از مردم آفتی است که دامن دموکراسی را گرفته و بلای جان آن می شود. این مساله نیز منجر به آن می شود که شعارها بر اذهان غلبه پیدا کنند و پوپولیسم قوت پیدا کند.
در واقع پوپولیسم به طور معمول از خردورزی، استفاده از خردجمعی، نقد فنی و کار کارشناسی به دور است و به گذشته و آینده نیز کاری ندارد. پوپولیست ها می‏کوشند تا برای برهه‏ ای خاص و مدت زمانی محدود تایید جامعه هدف را کسب کند. این امر کوتاه نگری را رواج داده و مانعی بر سر راه برنامه های راهبردی و بلند مدت خواهد بود.
تفکرات پوپولیستی را نمی توان نادیده انگاشت و آن ها را در محاق دید چرا که هر آن امکان بروز و ظهور چنین تفکراتی وجود دارد. از این رو بر آورده نکردن مطالبات توده های مردم و بخشی از طبقه متوسط امکان به عرصه آمدن پوپولیست ها را فراهم می سازد.

پژوهشم**458**1601**خبرنگار: محمد ستاری**انتشار: شهناز حسنی
ایرنا پژوهش، کانالی برای انعکاس تازه ترین تحلیل ها، گزارش ها و مطالب پژوهشی ایران وجهان، با ما https://t.me/Irnaresearch همراه شوید.