جامعه عربستان در ادبیات سیاسی  به عنوان یک جامعه سنتی که در آن حداقل آزادی‌ها بر مبنای تفکرات مذهبی به مردم آن کشور داده شده، شناخته می‌شود. حکومت دیکتاتوری، فساد گسترده خاندان آل سعود، اقتصاد رانتیر، تبعیض گسترده جنسیتی و عدم وجود آزادی‌های مدنی باعث شد تا گروه‌های روشنفکر در این کشور از سال 2003 مبارزات اجتماعی خود را با ارائه نامه‌ای به ملک عبدالله پادشاه سابق عربستان به صورت مسالمت آمیز تشدید کنند[1]. این مبارزات در سال 2011 و در بحبوحه بیداری اسلامی تبدیل به تظاهرات و تحصنات دانشجویی شد که با دریافت قول‌هایی از سوی ملک عبدالله و افزایش حقوق کارگران فروکش کرد[2]. حرکت‌های مردمی مانند احرار جزیره العرب برای اصلاح ساختار سیاسی- اجتماعی با روی‌کار آمدن محمد بن سلمان به عنوان ولیعهد عربستان شکل تازه‌تری به خود گرفت. اعطای آزادی‌های زنانه، ارائه‌ی تصویری روشنفکرانه از برنامه‌ها و طرح‌های اقتصادی و ارائه‌ی برنامه‌ای برای مبارزه با فساد از سوی محمد بن سلمان برای روشنفکران عربستان نوید یک عربستان تازه می‌دهد، اما ورای این اقدامات مسئله‌ای که سعی شده نادیده انگاشته شود، نقشی است که این اصلاحات در تثبیت قدرت محمد بن سلمان در آینده بازی می‌کند. ما در این نوشتار سعی داریم زمینه‌های اجتماعی اقداماتی محمد بن سلمان در راستای کسب و تثبیت قدرت او انجام می‌پذیرد را مورد بررسی قرار دهیم.

ریشه‌های نارضایتی مردم عربستان را می‌توان در سه منظر تفسیر خشن وهابیت از اسلام، حکومت سنتی آل سعود و فساد اقتصادی این کشور دانست.

1-ریشه‌های نارضایتی مردم عربستان

ریشه‌های نارضایتی مردم عربستان را می‌توان در سه منظر تفسیر خشن وهابیت از اسلام، حکومت سنتی آل سعود و فساد اقتصادی این کشور دانست. این سه منظر ریشه‌های اصلی نارضایتی مردم عربستان است که در سه بخش، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی تقسیم بندی می‌شود.

1-1-تفسیر خشن وهابیت

حضور و نقش وهابیت از ابتدای تشکیل حکومت آل‌سعود تا به امروز باعث شده است تا تفسیر علمای وهابی بر شئون اجتماعی مردم عربستان سایه افکند. همراهی علمای وهابی با اهداف سیاسی پادشاهان عربستان منجر به چیره شدن قرائت‌ خشن از دین بر تمام شئون اجتماعی عربستان شده است[3]. دخالت‌های بی‌حد و حصر وهابیت در زندگی خصوصی مردم باعث شد تا بعد از تنش‌های اجتماعی که در سال 2011م اتفاق افتاد تلاش‌ها برای تضعیف نهاد‌های وهابیت از سوی آل سعود شدت بگیرد [4]. اقداماتی مانند محدودکردن هیئت امر به معروف و نهی ازمنکر از سوی ملک سلمان و محمد بن سلمان باعث شد تا موضع‌گیری های اجتماعی علیه سلطه وهابیت در رسانه‌های اجتماعی عربستان گسترش پیدا کند. این موضع‌گیری‌ها در جشنواره‌های فرهنگی که از سوی جوانان عربستانی در جده با عنوان «ما این شکلی بودیم» به طور فزاینده مطرح شد و خوانندگان با شعرهایی به سبک رپ و راک علیه سلطه وهابیت در عربستان واکنش نشان می‌دهند[5].

2-1-حکومت سنتی آل سعود

حکومت سنتی عربستان با همراهی برخی از نخبگان درباری[6] که دایره حضور مردم را برای حضور در حاکمیت تنگ کرده است یکی از مهمترین عوامل نارضایتی مردم از حکومت آل سعود به حساب می‌آید. سیستم سنتی و بسته‌ی حاکمیتی آل سعود باعث شده تا قشر روشن‌فکر غیر سلطنتی این جامعه همواره سعی درایجاد طرحی جدید برای اصلاح حکومت عربستان سعودی باشند . ارائه نامه برای اصلاح ساختار حکومتی به ملک عبدالله و همراهی این قشر با اصلاحات محمد بن سلمان تنها نمونه‌های کوچکی از تلاش اقشار نخبه غیرسلطنتی  جامعه عربستان در راستای رهایی از سیستم سنتی و بسته حاکمیتی آل سعود است.

تحولات سیاسی و اجتماعی کشورهای عربی- اسلامی بعد از بیداری اسلامی در سال‌های اخیر و تغییر در نوع تفکرات حاکم بر جوامع آنها، باعث شده است تا مردم عربستان عرصه بسته قدرت در این کشور را تاب نیاورند که نمونه‌ی واضح این تفکر تلاش شیعیان قطیف به رهبری شهید باقر النمر است. از این دیدگاه جامعه عربستان با تلاش برای استیفای حقوق مدنی خود سبب شکسته شدن اقتدار سنتی آل سعود شده اند.

1-3-فساد اقتصادی

اقتصاد وابسته به رانت در عربستان سعود عامل سوم نارضایتی‌ مردم در این کشور است. تسلط آل سعود بر منابع نفتی و عدم تحمل هر گونه اعتراض تبدیل به بهانه‌ای برای مقابله با بی ثباتی در عربستان شده است. اقتصاد دولتی عربستان باعث شده است تا از اقتصاد به عنوان یک ابزار سیاسی نام برده شود. کاهش قیمت نفت و افزایش کسری بودجه عربستان نارضایتی مردمی نسبت به بالا رفتن بهای خدمات مانند سوخت را  افزایش داده است[7].

2-تحولات قدرت در دوران ملک سلمان

با روی‌کار آمدن ملک سلمان، ساختار قدرت در عربستان تغییر کرد و سیستم ولیعهدی سنتی که در دوران ملک عبدالعزیز بر پایه‌ی ولیعهدی برادران و فرزندان بلافصل او شکل‌گرفته بود، در دوران ملک سلمان به ولیعهدی میان پسر و پدر رسید. اقدامی که در طول بیش از هشت دهه از حکومت آل سعود بی‌سابقه بود. در واقع می‌توان دوران ملک سلمان را به نوعی دوران گذار خاندان آل سعود نامید. تغییرات متعدد در ارکان قدرت از سوی سلمان و تعیین محمد بن سلمان به عنوان وزیر دفاع و جانشین ولیعهد بیانگر این بود که مسیری در حال طی شدن است که نتیجه آن انتقال پادشاهی به محمد بن سلمان است. در این راستا مجموعه اقداماتی از سوی سلمان و پسرش طراحی و انجام شد که بسترساز دستیابی محمد به مقام ولیعهدی شد.

مهمترین این اقدامات  در سطح داخلی خاندان آل سعود است. با اختیارات گسترده‌ای که  محمد بن سلمان از سوی پدرش دریافت کرد، او به تدریج به بازیگر اصلی نظام پادشاهی تبدیل شد و با کسب اختیارات و مناصب مختلف در عمل به اصلی ترین شخص تعیین کننده سیاستهای کشور مبدل شد[8]. در این استراتژی جانشینی بسیاری از افراد نزدیک به محمد بن سلمان به مناصب مهم سیاسی و امنیتی دست یافتند و بسیاری از شاهزادگان تأثیرگذار آل سعود از گردونه اصلی قدرت خارج شدند که مهمترین این افراد، محمد بن نایف، متعب بن عبدالله و ولید بن طلال بودند.

3-نقش پذیرش اجتماعی در تثبیت قدرت محمد بن سلمان

بحران‌سازی محمد بن سلمان در یمن، حمایت‌های او از تروریست‌های سوریه، تخریب العوامیه در کنار حمایت‌های همه‌جانبه ملک سلمان از او باعث شده است تا امروز قدرت محمد بن سلمان در نقش ولیعهد آل سعود مستحکم‌تر شود، اما چون این انتصاب از طریق مرسوم آل سعود شکل نگرفته است امکان دارد که این استحکام نتواند در دوران پس از ملک سلمان باقی‌ بماند، از این منظر محمد بن سلمان برای تثبیت قدرت خود در جامعه عربستان باید بتواند بر توده‌های مردمی و حمایت اکثریت جامعه عربستان حساب کند. این موضوع باعث شده است تا از سوی محمد بن سلمان برنامه‌های اصلاحی بسیاری برای حفظ قدرت خویش ارائه شود.

عملکرد محمد بن سلمان باعث بروز نشانه‌های از گسترش مخالفت‌ها در خاندان آل سعود علیه او شده است . دستگیری برخی از شاهزادگان تأثیرگذار باعث شده است تا میزان محبوبیت بن سلمان در درون خاندان تا حد بسیاری کاهش پیدا کند، از سوی دیگر حمایت او از آزادی زنان، علمای سنتی وهابیت را از او دور کرده است. لذا تلاش بن سلمان در راستای کسب حمایت‌ نسل نوین عربستان درکنار فضا سازی رسانه‌ای باعث شده است تا او مقبولیت و مشروعیت  اجتماعی را به عنوان یکی از پایه‌های قدرت خود به حساب آورد. از دیدگاه محمد بن سلمان دست‌زدن به شبه اصلاحاتی که از سوی علمای کبار العلما دارای تأییدیه است، می‌تواند در میان جامعه سنتی و مدرن عربستان تأثیرگذار باشد. لذا او دست به اقداماتی زد تا بتواند سرمایه اجتماعی خود را در جامعه عربستان بالا ببرد.

4-اقدامات محمد بن سلمان برای استفاده از زمینه‌های اجتماعی

اصلاح طلبی فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی و اظهار تمایل محمد بن سلمان برای ایجاد دگرگونی های قابل توجه در این عرصه ها وجه دیگر شخصیت و رویکردهای بن سلمان است که با قدرت طلبی و تمامیت خواهی وی در عرصه سیاسی متفاوت است. اقدامات اصلاحی محمد بن سلمان در سه حوزه فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی شکل گرفته است و در سه موضوع زنان، توسعه‌ی اقتصادی و فساد ستیزی پررنگ شده است. از این منظر ما می‌توانیم مهمترین اقدامات محمد بن سلمان در راستای افزایش محبوبیت اجتماعی خود را در این سه موضوع مورد پی‌گیری قرار دهیم. البته طبیعی است که بن سلمان این موارد را صرفا در راستای تحکیم قدرت خود پیگیری می‌کند.

1-4-زنان

 ارائه‌ی طرح اسلام میانه رو در تفکر محمد بن سلمان اولین نمود عینی خود را در اقدامات شبه اصلاحاتی او درباره زنان داشت. اعطای حق رانندگی به زنان، حق صدور فتوا از سوی زنان، ایجاد باشگاه بوکس برای زنان در جده و چند اصلاح دیگر از جمله مهمترین مواردی است که در دو ماه گذشته به عنوان نماد تغییرات اجتماعی درعربستان مطرح شد. «ابراهیم کالین» سخنگوی کاخ ریاست جمهوری ترکیه این رویداد را به «انقلاب اجتماعی» توصیف کرده است[9]. اما حقیقت این موضوع آن است که محمد بن سلمان به‌عنوان شخصیتی جوان و نزدیک به خواسته‌های اکثریتِ جمعیتِ عربستان، نیازمند تثبیت قدرت، وجهه و به رخ کشیدن توان مدیریتی و گرایش‌های تحول خواهانه خود به جامعه جوان سعودی و نیز به جهانیان به‌ویژه متحدان غربیِ ریاض است.

از سوی دیگر دادن اعطای حقوق اجتماعی و آزادی به زنان از دیرباز مورد تأکید بوده است. در واقع تداوم گفتگوهای عمومی و رسانه‌ای در ارتباط با رانندگی بانوان _که به عنوان نمادی برای آزادی زنان در جامعه عربستان شناخته می‌شود_از یک سو این مسئله را به تابویی مستحکم و از سوی دیگر شکستن آن را دشوار و شاخصی برای اراده و قدرت شکننده‌ی آن تبدیل کرد. پاسخگویی به برخی مطالبات عمومی در ابتدای قدرت گیری، در طول تاریخ مدرن سعودی، الگویی برای افزایش مقبولیتِ شاهان سعودی بوده است. به همان نسبت که‌ ترمیم سازوکار انتقال قدرت از شیوه عمودی به افقی حائز اهمیت است، ایجاد آزادی برای زنان برای تحکیم جایگاه محمد بن سلمان نیز ضرورت دارد. بدین ترتیب، آزادسازی رانندگی زنان، که دیرزمانی است به مطالبه‌ای عمومی تبدیل شده و همچنان با مقاومت نهادهای مذهبی مواجه بود، امکان‌پذیر و برای تحکیم چهره مصلح محمد بن سلمان، راهگشا بود.[10]

2-4-توسعه‌ی اقتصادی

تدوین سند چشم انداز 2030 و تلاش برای تحقق آن مهم ترین نمود کوشش های محمد بن سلمان برای مطرح ساختن خود به عنوان شخصیتی اصلاح طلب در زمینه‌ی اقتصادی است. چشم انداز 2030 سعودی یا «رؤیه المملکه العربیه السعودیه2030»، سندی است که توسط شورای امور اقتصادی و توسعه به ریاست محمد بن سلمان و با مشارکت قریب به 20 وزیر سعودی تدوین و در 25 آوریل 2016 از آن رونمایی رسمی شده است.

این سند که از آن به نقشه ی راه توسعه اقتصادی، اجتماعی و سیاسی سعودی یاد می شود، در بردارنده طیفی از طرح ها و برنامه های بلندپروازانه و گسترده محمد بن سلمان برای ارتقاء نقش و کارکرد سعودی در دو حوزه داخلی و خارجی و در زمینه های مختلف اقتصادی، سیاسی، امنیتی و اجتماعی- فرهنگی است. در واقع سند تحول 2030 عربستان سعودی طرحی است که بنا بر آن، قرار است ساختار اقتصاد و به تبع آن اجتماع و سیاست عربستان تا حد زیادی تغییر کند. البته بخش مهمی از این تحولات در بعد اقتصادی است، ولی آثار و نتایج آن در حوزه اجتماعی و سیاسی نیز در صورت تحقق قابل رویت خواهد بود[11]. با توجه به اصلاحات اقتصادی عربستان ،کاهش نرخ بیکاری و افزایش درآمد سرانه تا دو برابر در پایان 2030 به افزایش مقبولیت اجتماعی محمد بن سلمان منجر می‌شود.

3-4-فساد ستیزی

تشکیل کمیته مبارزه با فساد با دستور ملک سلمان و به ریاست محمد بن سلمان طرحی دیگر برای حفظ قدرت در خاندان آل‌سلمان و افزایش محبوبیت محمد بن سلمان در جامعه عربستان است. مبارزه با فساد خاندان آل‌سعود همواره یکی از مهمترین درخواست‌های مردم عربستان از حاکمان آل‌سعود بوده‌است به‌گونه‌ای که این درخواست به یکی از شعارهای اصلی تجمعات مردمی در جریان بیداری اسلامی و جنبش حراک 15 سپتامبر عربستان بدل شد[12]. اقدامات فساد ستیزانه محمد بن سلمان با تشکیل کمیته مبارزه با فساد و دستگیری بسیاری از شاهزادگان و مقامات سعودی جنبه عملی بیشتری به خود گرفت.

اما آنچه توسط بن سلمان در حال اجرا است تنها به عنوان فساد ستیزی مطرح نیست. او با دستگیری شاهزادگان قدرتمند در زمینه‌های  نظامی، اقتصادی و رسانه علاوه بر افزایش محبوبیت اجتماعی توانست پایه های قدرت خود را مستحکم کند[13].  در واقع او با این کار، توانسته است  مشروعیت خود را در نزد مردم عربستان افزایش دهد، بویژه آنکه در سال‌های اخیر اخبار گسترده‌ای درباره فساد مالی و اخلاقی شاهزادگان سعودی در سراسر جهان منتشر شده بود.

‌نتیجه گیری

تلاش‌های محمد بن سلمان در راستای افزایش مشروعیت اجتماعی خود در عربستان باعث شد تا دست به اصلاحات گسترده ای بزند. اما چرایی این اقدام از سوی محمد بن سلمان پاسخی جز افزایش سرمایه اجتماعی او برای تثبیت قدرتش در عربستان ندارد. کلید خوردن اجرای سند چشم انداز 2030 ، آغاز اجرای اصلاحات گسترده در زمینه های مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و اقداماتی مانند مبارزه با فساد شاهزادگان در عربستان نیز در همین چارچوب قابل تفسیر و تبیین است. او به دنبال آن است تا پس از تکیه زدن بر کرسی قدرت، با مشکلاتی که ممکن است ارکان حکومت وی را به لرزه درآورد، مواجه نشود. به همین دلیل، مبارزه با موانع احتمالی در برابر خود را از مدتها پیش کلید زده است. او سعی دارد

 با افزایش مقبولیت و مشروعیت اجتماعی پایه‌های قدرت خود را تثبیت کند. از سوی دیگر تقریبا همه تلاش های شاهان گذشته عربستان برای ایجاداصلاح در این کشور با بازگشت قدرتمندانه تر محافظه کاری و سخت‌گیری وهابیت همراه بوده است و برنامه های اصلاحی محمد بن سلمان به عنوان محک خوبی برای قدرت او در این کشور نیز به حساب می‌آید[14].

منابع:

[1] روشنفکران عربستان سعودی خواهان انجام اصلاحات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی شدند، صدای آمریکا، 3/9/2003، قابل بازیابی در :

https://ir.voanews.com/a/a-31-a-2003-09-30-16-1-62429157/596360.html

[2] احمد دوست محمدی، طیبه خطیبی، جایگاه حق رای مردم در اندیشه وهابی با تاکید بر واکنش عربستان سعودی به بیداری اسلامی در خاورمیانه و شمال افریقا، پژوهشهای سیاسی جهان اسلام، سال دوم، شماره 2، تابستان 1391، ص22

[3] What is Wahhabism? The reactionary branch of Islam from Saudi Arabia said to be ‘the main source of global terrorism’, Telegraph, 19 MAY 2017,in:

http://www.telegraph.co.uk/news/2016/03/29/what-is-wahhabism-the-reactionary-branch-of-islam-said-to-be-the/

[4] Ben Rich, The Iran-Saudi Arabia crisis is evidence of the Arab Spring’s bloody legacy,Quartez, January 04, 2016, In:

https://qz.com/585701/the-iran-saudi-arabia-crisis-is-evidence-of-the-arab-springs-bloody-legacy/

[5] Nicolas Pelham, In Saudi Arabia: Can It Really Change? , The New York Review of Bookes, September 14, 2016, in:

http://www.nybooks.com/articles/2016/10/13/saudi-arabia-can-it-really-change/

[6]  استیگ استنسلی، جامعه شناسی سیاسی قدرت در عربستان، مترجم نبی الله ابراهیمی، تهران، انتشارات مطالعات راهبردی، 1393، ص 156

[7] عماد اصلانی مناره بازاری، فرهنگ سیاسی محمد بن سلمان و سیاست خارجی جدید عربستان، اندیشکده تبیین، 23 آبان 96، قابل بازیابی در:

http://tabyincenter.ir/21974/

[8] علی اسدی، عربستان سعودی: گذار از دوران بن عبدالعزیز به دوران بن سلمان، دیپلماسی ایرانی، 2 تیر 1396، قابل بازیابی در:

http://www.irdiplomacy.ir/fa/page/1969754/

[9] «معمای قدرت» در جامعه عربستان و شبه‌اصلاحات شتابزده بن‌سلمان، خبرگزاری تسنیم، 3 آذر 1396، قابل بازیابی در:

https://www.tasnimnews.com/fa/news/1396/09/03/1580885/

[10] حسن احمدیان، اصلاحات اجتماعی با انگیزه‌های سیاسی: عربستان در مسیر تغییر؟، پایگاه تحلیلی اینترنشنال، 16 مهر 1396، قابل بازیابی در:

http://theinternational.ir/west-of-asia/item/1005

[11] نگاهی به سند چشم انداز 2030 عربستان و برنامه رفرم ولیعهد جدید، سایت خبری تحلیلی تابناک، 1 تیر 1396، قابل بازیابی در:

http://www.tabnak.ir/fa/news/705932/

[12] جنبش اعتراض‌آمیز 15 سپتامبر در عربستان، خبرگزاری مشرق، 24 شهریور1396، قابل بازیابی در:

https://www.mashreghnews.ir/news/774422

[13] پشت‌پرده بازداشت دهها مقام سعودی، خبرگزاری مشرق، 14آبان 1396، قابل بازیابی در:

https://www.mashreghnews.ir/news/795073/

[14] برای مطالعه بیشتر:

محمد رضا عرب، اهداف عربستان از تلاش برای هم‌گرایی با شیعیان عرب، اندیشکده راهبردی تبیین، 23 شهریور 96، قابل بازیابی در:

http://tabyincenter.ir/20957/

عماد اصلانی مناره بازاری، سرکوب مردم العوامیه از سوی عربستان؛ دلایل و روندها، اندیشکده راهبردی تبیین، 19شهریور 1396، قابل بازیابی در:

http://tabyincenter.ir/20911

پایگاه تبیین

انتهای متن/