به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، هنر خوشنویسی سرآمد هنرهای ایرانی اسلامی است که همواره درگذر زمان تحول یافته و شاهد آفرینش شیوه‌های جدید و والایی بوده است. نگارینه‌خط نیز یکی از شیوه‌های بدیع و خلاقانه است که با همگامی شعر، خوشنویسی و فرم نگارگری پدید می‌آید. استاد عباس رحیمی از خوشنویسان با‌تجربه است که پس از سال‌ها ممارست و مطالعه در این زمینه به این شیوه هنری یعنی نگارینه‌خط دست یافته است. برای اطلاعات بیشتر درباره نگارینه‌خط با این هنرمند به گفت‌وگو پرداختیم.
سال‌هاست در حوزه خوشنویسی مشغول فعالیت، ممارست و ادامه راه هستید. چه عواملی سبب علاقه شما به خوشنویسی و قرار‌گیری در این وادی شد؟
اصولا خط در خانواده ما موروثی است. به یاد دارم که مرحوم پدرم با آنکه سواد بالای کلاسیک نداشت، زمانی که مشغول نوشتن نامه یا یادداشت و مطلبی بود، من با تشنگی و شور و شوق خاصی کنارش می‌نشستم و به خط او فارغ از محتوای مطالب نگاه می‌کردم. از طرف مادری هم پدر جدم ملا‌تقی نبئی با تخلص «احقر» از شعرا و خوشنویسان بنام خمسه بود که از استادهای بزرگ قدیم محسوب می‌شد. از ایشان پنج جلد قرآن با خط و تذهیب خودشان و چند دیوان شعر به زبان‌های ترکی و فارسی به یادگار مانده است. طبیعی است که من با علاقه خاصی این هنر اصیل ایرانی را دنبال کنم، ضمن اینکه از همان کلاس اول ابتدایی مشق‌هایم به‌عنوان الگو به هم‌شاگردی‌هایم ارائه می‌شد و همین تشویق معلمان عزیز هم تاثیر ویژه‌ای در ترغیب من به سمت فراگیری هنر خط داشت.
شما در زمینه هنر خوشنویسی شیوه‌ای را به نام نگارینه‌خط ابداع کردید. ابتدا دلیل این نامگذاری را ذکر کنید. در ادامه بفرمایید ویژگی‌های این شیوه که آن را به صورت هنری ممتاز و مجزا بدل ساخته، چیست؟
شیوه نگارینه‌خط تلفیقی از دو هنر نگارگری و خط است و سعی در برقراری ارتباطی متناسب و هارمونیک بین این دو هنر ایرانی دارد. در گام بعدی، این شیوه با تاکید بر حفظ اصالت و درستی خط و با الهام از نگارگری ایرانی، در پی ایجاد ارتباطی بصری با حس زیبایی‌شناسی انسان‌ها فارغ از ملیت، نژاد، سن، زبان و مذهب است، پیوندی که در نگاه اول با جذابیت رنگ‌های متنوع و با تاکید بر هارمونی رنگ‌ها و زیبایی کمپوزیسیون برقرار شده و آن‌گاه او را به وادی دیگری به نام خط رهنمون می‌شود. در این طی‌طریق با نگاهی عمیق‌تر به اثر، مخاطب به دنیای معنا کشانده می‌شود، آنجا که مفاهیم و ارزش‌های والای انسانی با اشعار نغز و پرمحتوای پارسی که ریشه در فرهنگ غنی، اصیل و نجیب ایرانی دارد؛ آثار شعرا و نوابغ ایرانی که سروده‌هایشان هر یک به تنهایی جامعه بشری را به مسیر درست حیات رهنمون است. در اینجاست که هنرمند به هدف نهایی خود می‌رسد، ارتباط مخاطب و تابلو که با هارمونی رنگ و خط آغاز شد، به دنیای معنا منتهی می‌شود. اصول شیوه نگارینه‌خط عبارتند از: 1- حفظ اصالت خط و درست‌نویسی و حتی‌الامکان پرهیز از دفرمه کردن حروف و کلمات 2- استفاده از قلم خوشنویسی 3- استفاده از مضامین قرآنی و دینی، اشعار و گفتار بزرگان تاریخ و فرهنگ و هنر ایران به‌عنوان عناصر معنوی سازنده آثار 4- هماهنگی و همبستگی مضامین تصاویر و 5- استفاده از عنصر رنگ برای ایجاد جذابیت بیشتر در خلق آثار.
در این شیوه هنری، خوشنویسی و نگارگری هم‌پای هم هستند و قرار است به یک فرم نهایی پرمحتوا برسند. نوشتار و متون به کار رفته در نگارینه‌خط همان‌طور که اشاره فرمودید با فرم پدید آمده هم‌سو است. چگونه به این انتخاب و نگرش دست یافتید؟
بله. در اصول شیوه عرض کردم همانطوری که بین نگارگری و خوشنویسی هماهنگی و تناسب لازمه کار است، به همان نسبت بین مضامین و تصاویر هم ارتباطی معنوی و بصری لازم است.
تفاوت آثار شما با نقاشیخط ایرانی در چیست؟
از آنجایی‌که فارغ از تفاوت‌های شکل ظاهری، این شیوه از نظر مواد و چگونگی انجام کار هم با مکاتب مختلف عرصه نقاشیخط هیچ‌گونه تشابهی نداشت، نگارینه‌خط نام گرفت. اولین و مهم‌ترین تفاوت این شیوه با مکاتب مختلف نقاشیخط این است کار روی مقوا انجام می‌شود نه روی بوم نقاشی. دیگر اینکه اثر با تماس مستقیم قلم خوشنویسی و با تکیه بر اصالت‌های خط و بدون دفرمه کردن کلمات صورت می‌پذیرد. تفاوت دیگر اینکه هیچ تشابهی به کاردستی، برش کلمات و چسباندن آن روی بوم یا تخته و رنگ‌گذاری با ایربراش و استفاده از ابزارهای برش لیزری و کاتر و چسب و امکانات چاپ دیجیتال روی بوم و کمی رنگ گذاشتن با کاردک یا قلم‌مو و امثالهم که متاسفانه در حال حاضر در حوزه خط هم متداول شده، ندارد. در مجموع تفاوت‌های شکلی و ماهیتی زیادی هست.
در گذشته بین هنر خوشنویسی به‌عنوان سرآمد هنر ایرانی اسلامی و مباحث عرفانی ارتباط و پیوند عمیقی وجود داشت و تهذیب نفس و وارستگی از ویژگی‌های یک هنرمند بود. آیا امروزه این پیوند دیده می‌شود؟ به نظر شما وجود این رابطه در خلق اثر هنری ماندگار و موفق چقدر تاثیر‌گذار است؟
اینکه آثار به‌جامانده از اسطوره‌های خط ایرانی درویش عبدالمجید طالقانی نابغه عرصه شکسته‌نویسی، میرعماد حسنی، غلامرضا کلهر و میرزاغلامرضا اصفهانی و سایر نوابغ خط نستعلیق همچنان دلنشین و حتی در بسیاری موارد غیرقابل‌تکرارند، حاصل همان وارستگی‌ها و آزادگی‌ها و تزکیه‌نفس‌ها و ریاضت‌هاست که مصداق مصرع معروف «که صفای خط از صفای دلست» و همین‌طور سعدی شیراز که می‌فرماید: «در این معنی سخن باید که جز سعدی نیاراید / که هرچه از جان برون آید نشیند لاجرم بر دل». طبیعی است تمام آثاری که در خلق آنها از ابزار و ادوات و کامپیوتر و تکنیک استفاده شده، آن تاثیرگذاری را نخواهند داشت.
به نظر شما چه ویژگی‌ها و مولفه‌هایی یک اثر هنری را ماندگار می‌کند؟
با این باور که نوآوری و خلاقیت در ذات همه انسان‌ها هست، اما معتقدم هر حرکت نویی درعرصه هنر، نوآوری نیست و ماندگار نخواهد شد، مگر اینکه ریشه آن از هنر اصیل سیراب شده باشد. خلق اثر هنری حال خاص می‌طلبد، در وادی پاک هنر خوشنویسی، زیباترین اشعار، جملات و متون کتب آسمانی و نام‌های پرجلال خداوند تحریر می‌شود. خلق آثار در نگارینه‌خط فارغ از فضای معنوی خوشنویسی، مبتنی‌بر آزادی عمل و بداهه‌نویسی است. استفاده همزمان از دانگ‌های قلم از غبار تا جلی در قالب یک اثر با ده‌ها مرکب رنگی و تصمیم‌گیری در مورد انتخاب اندازه قلم و رنگ در کسری از زمان صورت می‌پذیرد. بنابر‌این خلق آثار نیازمند رهایی کامل روحی است، جایی که تصمیم‌گیرنده اصلی، نه عقل بلکه احساس است.
در آثار نگارینه‌خط شعر شعرای ایرانی از گذشته تا دوران معاصر دیده می‌شود. علت این تنوع در انتخاب اشعار چیست؟
طبیعتا هنرمند فرزند زمان خویش است و نه‌تنها ضرورت‌های فرهنگی، اجتماعی و هنری عصر خود را دریافته، بلکه تلاش می‌کند گامی فراتر از زمان خود برداشته و رسالتش را انجام دهد، اما انگیزه او از درون و ذات او سرچشمه می‌گیرد. شعرای گذشته ما، تاریخ، زمان، زبان و مرزها را با نبوغ خود به تسخیر درآورده‌اند، اما شعرای معاصر ما هم با کلماتی از جنس زمان و با دغدغه‌های زمان حالی، فارغ و رها از قید و بندهای وزن و قافیه، خود را با جوانان پیوند داده‌اند که جزء عزیزترین و شاید مهم‌ترین مخاطبان نگارینه‌خط هستند و خواهند بود.
همچنین بین اشعار و نوشته‌ها و فرم نقاشی‌شده ارتباط وجود دارد. به‌عنوان مثال در جایی که اشعار شاملو بیان می‌شود، در فرم هم به سمت شیوه‌های امروزی پیش رفته‌اید. دلیل این انتخاب را بفرمایید.
همان‌طور که خودتان در سوال اشاره فرمودید، هماهنگی فرم و محتوا بود که جزء مهم‌ترین عوامل در موفقیت یک اثر هنری است.
معمولا خلق این‌گونه آثار در چه فضایی پدید می‌آید؟
خلق اثر یک پدیده درونی است، هنر خلاقانه، بی‌توجه به عادات و تکرار مکررات، خود را به مسیر تکاملی پیوند زده و به خلاقیت فطری خود امکان بروز و ظهور می‌دهد. انجام کار هنری، پاسخی به ندای درونی است، اما نگاه‌های مشتاقانه مخاطبان و اهل هنر به آثار نگارینه‌خط، نمود بیرونی ضرورت کار نو و انگیزه‌ساز ادامه کار است و پرهیز از تکرار در هنر را تایید می‌کند.
تفاوت خوشنویسی و نقاشیخط از نظر شما چیست؟ آیا هنرمند در این دو مقوله احساس روحانی مشترکی را تجربه می‌کند؟
تاریخچه نقاشیخط به زمان‌های دور برمی‌گردد که خطاط برای تفنن و استراحت و حتی در زمان تمرینات به ترکیباتی دست می‌یافت که خود هنرمند را راضی می‌کرد. از همان ادوار گذشته جلوه‌های بصری زیبایی از خطاشی یا خط‌نقاشی مانند متعاکس‌نویسی، خط مسلسل، رنگه‌نویسی و خط توامان و... بجا مانده، اما به هر حال نقاشیخط سنت‌شکنی تلقی می‌شود و مهم‌ترین تفاوت این‌دو در فرم و محتواست. وظیفه اصلی خط سنتی فارغ از زیبایی، رساندن معنا و مفهوم نوشته به مخاطب است و حال اینکه نقاشیخط وظیفه اول خود را نمایش زیبایی‌های کلمات می‌داند نه معنی آنها و حتی امروزه بسیاری از هنرمندان این عرصه معتقدند استفاده از کلمات واقعی هم قابل‌قبول نیست و همین که بیننده برداشت انتزاعی از خط داشته باشد، کافی است. بنابر‌این با ساده‌سازی و دفرماسیون و اغراق در ابعاد حروف اشکالی برای تبلیغ و زیبایی خلق کردند.
شما در حوزه ورزش هم دارای درجات عالی هستید. آموزه‌های اخلاقی و جوانمردی یک ورزشکار بر رشد و اعتلای هنر شما چه تاثیری داشته است؟
در تمرینات هنرهای رزمی و با عمل به آموزه‌های دینی آموخته‌ام که در زمان حال و در «آن» زندگی کنم، زندگی هنرمند هم، «زمان حالی» است، او هر لحظه رشد می‌کند و در «آنی» دنیای اطرافش را به‌سرعت رصد کرده و تاثیر گرفته و آن را در هنرش بازتابی ملموس می‌دهد. هنرمندی که فردایش با امروز تفاوتی نکرده باشد به دام تکرار خود مبتلا خواهد شد. تعریف من از هنر انجام یک حرکت حسی با بالاترین کیفیت و تسلط و درنهایت زیبایی است. در هنرهای رزمی و همین‌طور هنر خطاطی، هنرجوی مستعد با تکیه بر تمرینات عقلانی مداوم و بی‌وقفه، حرکات و تکنیک‌ها را تبدیل به یک عادت حسی می‌کند که دیگر ورای عقل است. هر هنری در این سطح هنر ناب و آسمانی است.
ارتباط اقتصاد هنر و این‌گونه آثار را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ به‌ویژه اینکه در سال‌های اخیر اقبال فراوانی به خرید آثار جدید در حوزه خوشنویسی صورت گرفته است.
نگارینه‌خط یا هر هنری که ریشه در هنرهای اصیل ایرانی و اسلامی دارد را می‌توان در یک اقتصاد سالم و به دور از تبعیضات باندی، گروهی و صنفی و البته با نحوه معرفی کامل و ارائه درست و مدیریت و بازاریابی صحیح به‌عنوان یک منبع بی‌پایان ذخیره عظیم ارزی تلقی کرد که با صنعت نفت ما رقابت خواهد کرد و البته این مشروط بر برداشتن موانع و توسعه و تبلیغ صنعت گردشگری است.
* نویسنده : پژمان دادخواه پژوهشگر هنر
نظر شما