ب. مدل‌سازی جریان تمدن نوین اسلامی

 مدل‌سازی برای پدیده‌ها و مفاهیم، موضوعی است که از اعتبار دینی در آیات و روایات برخوردار است. این شیوه که در علوم قرآنی به «ضرب ‌المثل» تعبیر می‌شود، به‌دنبال تبیین مفاهیم ذهنی با استفاده از تشبیهات عینی است (سیوطی، 1321:1376). «در قرآن، مسائل عقلی بسیاری وجود دارد که اکثر مردم قابلیت فهم و جذب آن را پیدا نمی‌کنند و از سوی ‌دیگر، مردم به محسوسات و عینیات عادت کرده‌اند؛ بدین‌خاطر، خداوند متعال برخی از مفاهیم بلند عقلی را در قالب مَثل‌ها بیان فرموده است تا عموم مردم آن‌ها را به‌تناسب ادراک خود دریابند» (مکارم شیرازی، 1378: 13).

 تعابیری همچون )مَثَلُ الَّذینَ...( (جمعه، 5) یا تعابیر مشابه دیگر (رعد، 35؛ عنکبوت، 41) را می‌توان ازاین‌دست برشمرد. این شیوۀ تبیینی در روایات نیز مصداق دارد؛ آنجا که پیامبر اکرم (ص) قرآن کریم را به طعام گستردۀ الهى تشبیه می‌نمایند[11] (علم الهدی، 1998:3544) و غیره. استفاده‌های متعدد از مثل‌ها در آیات و روایات، دارای این پیام ضمنی است که نظام خلقت دارای الگوهای تکرارپذیر در موقعیت‌های ملموس و غیرملموس است و خداوند با ارائۀ سرنخ‌هایی در پدیده‌های عینی و ملموس، شناخت انسان از مفاهیم نأمانوس و غیرملمومس را ممکن می‌سازد که بی‌شک، این از جلوه‌های لطف و هدایت الهی برای آدمی است.

 در بحث تمدن نوین اسلامی نیز مدل‌سازی، با هدف شناخت شیوۀ حرکت جریان تمدن‌ساز موعود و ملموس‌ساختن آن، امری ضروری است. در این راستا، باتوجه‌به ویژگی‌های حرکتی تمدن‌ نوین اسلامی و همچنین، بررسی اثر وضعی هرکدام بر حرکت، باید مدلی را جست‌وجو نمود که دارای حرکتی رو به مقصود (اثر آرمان‌گرایی)، در حریم حدود (اثر پایبندی به اصول)، روان‌کننده (اثر اصلاح‌گری)، درون‌زا (اثر مردمی‌بودن)، ‌رونده (اثر نوگرایی)، انعطاف‌پذیر (اثر انعطاف‌پذیری)، دارای جهت‌گیریِ برآیندی (اثر خِرد جمعی)، پیوسته (اثر تأثیر و تأثر جهانی) و هدایت‌شونده (اثر جایگاه رهبری) باشد.

 در مباحث مربوط‌ به هوش مصنوعی، موضوعی تحت عنوان هوش ازدحامی[12] (زیرمجموعه‌ای از الگوریتم‌های زیستی تکاملی) وجود دارد که  در آن، از الگوی رفتاریِ موجودات مختلف در طبیعت برای رسیدن به بهترین و بهینه‌ترین راه‌حل‌ها استفاده می‌شود: مواردی از قبیل الگوریتم حرکتی مورچگان، کلونی زنبورها، الگوریتم ازدحام ذرات و غیره (ویکی‌پدیا فارسی، 2016)؛ اما آنچه در این پژوهش جهت مدل‌سازی حرکت تمدن نوین اسلامی برای اولین‌بار معرفی می‌شود، «الگوریتم مسیریابی چشمۀ آب» است که در آن، ویژگی‌های رفتاری نُه‌گانه به نهایت خود می‌رسد.

 در این الگوریتم، طبق مَثل معروف «آب راه خود را پیدا می‌کند»، چشمه پس از جوشش (درون‌زایی)، به‌سبب ماهیت سیال خود، به تمام اطراف گسیل شده و به هر گوشه و کنجی ورود می‌کند (‌روندگی همه‌جانبه). سپس، به‌سمت سراشیبی‌ها جاری شده و هر موضع شیب‌داری مقداری در جهت‌گیری جریان تأثیر می‌گذارد (جهت‌گیری برآیندی) و موقعیتی که از شیب بیشتری برخوردار است، کل جریان چشمه را به‌سمت خود متمایل می‌سازد (پیوستگی).

 هرچند ممکن است چشمه در میانۀ راه دچار موانع یا چاله‌های انحرافی شود؛ لیکن هر چاله پس از پُرشدن، جذابیت خود را از دست داده و چشمه مجدداً شروع به مسیریابی می‌کند (انعطاف‌پذیری). این الگوریتم که در نمودار شمارۀ یک نمایش داده شده است، در طول مسیر چشمه ادامه می‌یابد. همچنین، در طی این جریان، چشمه به کنارزدن موانع مزاحم و ناهمواری‌های کوچک و همچنین، سایش تدریجی موانعِ سخت و بزرگ می‌پردازد (روان‌کنندگی).

چشمه همواره حرکتی روبه پایین و به‌سوی دریا یعنی پایین‌ترین ارتفاع دارد (رو به مقصود). درصورتی‌که جریان چشمه مستمر و ادامه‌دار باشد، به‌تدریج حریم و کانال چشمه شکل می‌گیرد که موجب تقویت جریان و افزایش سرعت چشمه شده و از انحراف حرکت در مواقع و مواضعی که شدت جریان کم است، جلوگیری می‌کند (در حریم حدود). البته مدل حرکتی چشمه به‌سبب عدم اشراف بر تمام مسیر و جهل نسبت‌به آینده، به یک حرکت کورکورانه شبیه است که این موضوع برای هر چشمه سرانجام متفاوتی را رقم می‌زند.

از جاری‌نشدن، راکد و متعفن‌شدن، تا سرازیر‌شدن به باتلاق‌ها و مرداب‌ها. درحالی‌که اگر جریان چشمه توسط یک جریان «پیش‌گام واصل به دریا» هدایت شود، به یک نهر آب تبدیل شده و حیاتش تا رسیدن به مقصد پایانی تضمین می‌شود. در این حالت، می‌توان گفت که جریان از ویژگی هدایت بهره‌مند است (هدایت‌شونده).

1. سطح‌بندی ویژگی‌های نُه‌گانه به‌وسیلۀ آنالیز مدل چشمه

 همان‌گونه که عنوان شد، در تحلیل مدل حرکتی چشمه، ویژگی‌های نُه‌گانه به سه سطح تقسیم می‌شود: ویژگی‌های درون‌زایی، روندگی همه‌جانبه، جهت‌گیری برآیندی، پیوستگی، انعطاف‌پذیری و اصلاح‌گری متعلق به سطح یک است. این ویژگی‌ها درحقیقت، با ماهیت سیال جریان در ارتباط‌اند و اگر چشمه در همین ویژگی‌ها محدود شود، از جاری‌شدن بازمی‌ماند؛ لیکن درصورتی‌که حرکت چشمه از ویژگی‌های سطح دو یعنی رو به مقصود ‌بودن و تقید به حدود برخوردار شود، جریان بلندمدتی برای چشمه فراهم می‌آید که البته نهایت جریان آن نامشخص است و سرانجام، در ویژگی سطح سه، یعنی هدایت جریانِ پیش‌گام است که رسیدن به مقصود، دریا، برای چشمه تضمین می‌شود.

به‌طورکلی، الگوریتم مسیریابی چشمه مدلی است که با قدرت انطباق بالا در تبیین مفاهیم متعددی به‌کار می‌آید. دراین‌باره تفسیر تمدنی کلمۀ «لا اله الا الله» به‌عنوان شعار اصلی حرکت تمدن اسلامی، به‌عنوان گواه ادعا و آزمونی برای کارآمدی این مدل بررسی می‌شود.

با کنکاش در کلمۀ «لا اله الا الله» می‌توان دریافت که سیر رشد و تکامل تمدن‌های غیرالهی، بر پایۀ تحدی الهی و نفی رقیب است؛ یعنی در این سازوکار، هر پدیدۀ جذاب برای بشر، امکان بُروز یافته، پیروان خود را جذب کرده و تمدن‌هایی را شکل می‌دهد. سپس، به‌مرورِزمان و با غنی‌شدن تجربۀ بشری، عدم کارایی آن به‌صورت عینی اثبات می‌شود؛ لذا از این ‌پدیده‌ها و الـه‌های دروغین می‌توان به چاله‌های انحرافی مدل چشمه تعبیر نمود که پس از پُرشدن، جذابیت خود را از دست می‌دهند و جریان شناخت بشری، مسیریابی را از نو آغاز می‌کند تا شاید به مسیر واقعی «الا الله» وارد شود. به‌عنوان مثال، مکتب کمونیسم یک نمونه از اله‌های جذابی بود که پس از مدتی، جریان تمدن بشری از آن گذشت.

 بر‌این‌اساس می‌توان گفت که تاریخ تمدن‌های بشری مملو از حرکت‌های پُرفرازونشیب‌ است که سعی در یافتن راهی روبه‌جلو دارد. نظر شهید مطهری دراین‌باره شایان توجه است: «هرچند درمجموع، حرکت تاریخ، تکاملى است، ولى برخلاف نظریۀ ابزارى، سیر تکاملى تاریخ، جبرى و لایتخلف نیست. نظر به اینکه عامل اصلى این حرکت انسان است و انسان موجودى مختار و آزاد و انتخابگر است، تاریخ در حرکت خود نوسانات دارد؛ گاهى جلو مى‌رود و گاهى به عقب برمى‌گردد، گاه به راست منحرف مى‌شود و گاه به چپ، گاهى تند مى‌رود و گاهى کُند و احیاناً براى مدتى، ساکن و راکد و بى‌حرکت مى‌ماند.

 یک جامعه همچنان‌که تعالى مى‌یابد، انحطاط پیدا مى‌کند. تاریخ تمدن‌هاى بشرى جز یک سلسله تعالی‌ها و سپس انحطاط‌ها و انقراض‌ها نیست. درعین‌حال همچنان‌که توین‌بى، مورخ و دانشمند شهیر معاصر، گفته است: انحطاط تمدن‌ها امرى اجتناب‌ناپذیر نیست؛ ولى تاریخ بشریت درمجموع، خود یک خط سِیر تکاملى را طى کرده ‌است» (مطهری، 1390: 429).

البته درمورد تمدن اسلامی، شرایط متفاوت است و به‌ مدد تعالیم آسمانی اسلام، موضوع انحطاط و انقراض تمدنی مطرح نمی‌شود؛ چراکه احکام و باید و نبایدهای الهی، به‌مثابۀ حریم و کانال چشمه، حرکت تمدن را کنترل و از مسیرهای انحرافی بر حذر می‌کند. بااین‌حال، در قلمرو دین اسلام نیز جست‌وجو و کنکاش برای رسیدن به رشد و تکامل در محدودۀ حریم و حدود الهی وجود دارد و ازهمین‌رو‌ست که حد یقفی برای شناخت و آگاهی و علم نمی‌توان متصور بود. آن‌چنان‌که می‌فرماید )فوق کلّ ذی ‌‌علم علیم( (یوسف، 76).

 لذا، در این آیین، همواره عبودیتی مبتنی‌بر شناختی نو‌به‌نو از مقام بی‌نهایت الهی منظور است که توقف بر تصور قبلی را نفی می‌کند و به‌دنبال شناختی کامل‌تر در جریانی ادامه‌دار است. آن‌گونه که در قرآن کریم می‌فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، به خدا و پیامبرش و کتابی که بر او نازل کرده و کتبی که پیش از این فرستاده است، ایمان بیاورید...[13]». بااین‌اوصاف، شاید بتوان حدیث قدسی «کَلِمَه إلاَ اِله اِلاَّ اللّهُ حِصْنِیِ فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِی اَمِنَ مِنْ عَذَابِی» (مجلسی، 1404، ج49: 126) را این‌چنین تفسیر نمود که ورود به جریان مستمر و حرکت نو‌به‌نوی «لا اله الا الله» درحقیقت، ورود به حریم و دژ مستحکم الهی است که انسان را از عذاب خدا ایمن می‌دارد.

 درمجموع، الگوریتم مسیریابی چشمه را به‌سبب برخورداری از جریانی پویا، سیال و همراه با ویژگی‌های سطح دو و سه، می‌توان یک مدل مناسب برای شبیه‌سازی جریان تمدن‌ساز موعود در نظر گرفت.

 اما در سوی دیگر، زنجیرۀ حرکت انقلاب اسلامی طبق نظر مقام معظم رهبری هنوز هم به حلقۀ جامعۀ اسلامی به‌عنوان جامعه‌ای بدون توقف و در حال پیشرویِ دائم به‌سمت آرمان‌ها، نرسیده است (مقام معظم رهبری، 1390 د) و به‌طریقِ‌اولی، از امت اسلامی که همان جریان تمدن موعود است، فاصله دارد.

2. شناسایی عارضۀ گران‌روی در حرکت انقلاب سلامی، به‌وسیلۀ آنالیز مدل چشمه

 سؤال اینجاست که الگوریتم مسیریابی چشمه از چه خصوصیات ویژه‌ای برخوردار است که در مقایسه با مدل حرکت انقلاب اسلامی، تناسب و تشابه بیشتری را با مدل حرکتی جریان موعود به‌دست می‌آورد؟

 قدر مسلم، هر دو مدل حرکتی انقلاب و چشمه، کم‌وبیش، از ویژگی‌های سطح دو و سه برخوردارند. بنابراین، تفاوت در سطح یک، موجب تمایز این دو مدل از هم می‌شود. ویژگی‌های سطح یک به‌سبب ماهیت پویا و سیال ذات آب، با توان بالا، بر جریان چشمه اثر می‌کنند. درحالی‌که تأثیر ویژگی‌های سطح یک بر حرکت انقلاب، به‌دلیل گران‌رَوی[14] بالای جریان، ضعیف بوده و لذا حرکت آن در مقایسه با جریان  چشمه، با شتاب کم و اصطکاک زیادی همراه است که این را می‌توان نتیجۀ ضعف نسبی در پویایی و سیال‌بودن جریان دانست. منظور از گران‌روی درواقع، سرعت و وسعتِ پایین جریان در شرایط مشابه است.

 برای توضیح علمی این موضوع، با استفاده از مباحث علم مکانیک سیالات، سرعت و وسعت اثرگذاری بر جریان چشمه‌آب (سیال نیوتنی با میزان بالای پویایی و سیال‌بودن) و جریان ماده‌ای غلیظی همچون آب گِل‌ (سیال غیرنیوتنی با میزان پایین پویایی و سیال بودن) باهم مقایسه می‌شوند. در علم مکانیک سیالات، به‌طورکلی، سیال به‌صورت لایه‌های مجازی فرض می‌شود که بر روی یکدیگر می‌لغزند. بااین‌حال، همۀ سیالات، نوعی رفتار گران‌روی از خود نشان می‌دهند. نیروهای گران‌رو، نیروهای کُند‌کنندۀ جریان هستند که بر سطح لایه‌های مجازی به‌صورت مماس عمل می‌کنند و تمایل دارند که با جریان مخالفت کنند. نیروهای عمل‌کننده به‌صورت موازی با سطح (مانند جاذبۀ زمین)، نیروهای برشی نامیده می‌شوند و نیروی برشی در واحد سطح، همان تنش برشی[15] ( 14دƒ=FAA"> ) است. هنگامی که تنش برشی به یک سیال وارد  می‌شود، سیال نمی‌تواند تنش را تحمل کند و به‌جای آن، تغییر شکل یافته یا به‌عبارت‌دیگر، جریان می‌یابد. فاکتور دیگری که برای تحلیل رفتار سیالات استفاده می‌شود، نرخ برش یا آهنگ برش[16] است که به دو صورت تبیین می‌شود: یکی تغییر زاویۀ لایه‌های فرضی در واحد زمان (14خ³=dخ¸dt"> ) و دیگری تغییر نسبی در سرعت لایه‌ها نسبت‌به فاصلۀ لایه‌های فرضی ( 14خ³=dudy"> ). ضریب گران‌روی ( 144خ¼"> ) از رابطه بین تنش برشی و آهنگ برش به‌دست می‌آید ( 14دƒ=خ¼.خ³³"> ). مایعاتی که بین تنش برشی و آهنگ برشی آن‌ها نسبت  مستقیمی وجود دارد، سیالات نیوتنی نامیده می‌شوند. آب و ترکیباتی که درصد بالایی از آن‌ها را آب تشکیل می‌دهد، عمدتاً ویژگی‌های نیوتنی از خود نشان می‌دهند. نمودار شمارۀ دو مربوط ‌به تفاوت رفتار سیال نیوتنی و غیرنیوتنی دربرابر تنش برشی است.

 در نمودار شمارۀ دو، باتوجه‌به شیب خط ( 14 خ¼"> ) که نمایندۀ گران‌روی سیال است، می‌توان نتیجه گرفت که با آلوده‌شدن آب زلال به گِل، گران‌روی سیال افزایش می‌یابد (شیب خط افزایش یافته است). در این شرایط، با یک تنش برشی ( 14 دƒƒ"> ) ثابت (شتاب جاذبۀ ناشی از یک شیب ثابت) روشن است که آهنگ برش ( 14خ³³"> ) آب بیشتر از آبِ گل‌آلود خواهد بود و می‌توان نتیجه گرفت سرعت نسبی  حرکت لایه‌های سیال درمورد آب بیشتر است و همین‌طور تغییر زاویۀ لایه‌های سیال نسبت‌به ‌هم نیز در‌مورد آب بیشتر است یا به‌بیان‌دیگر، وسعت حرکت آب نسبت‌به آب گل‌آلود بیشتر خواهد‌ بود.

 به بیان غیر‌تخصصی، درصورتی‌که جریانی از آب گِل به‌راه افتاده و جاری شود، با حرکتی کاملا آرام و با وسعتی بسیار کمتر از آب، شروع به پیش‌روندگی به اطراف می‌کند. حرکت این جریان به‌سمت سراشیبی‌ها بسیار کُند و کم‌دامنه است و تمام ویژگی‌های انعطاف‌پذیری، جهت‌گیری و... با سرعت و وسعت پایینی صورت می‌گیرد. اگر در این جریان، موجی ایجاد شود، سرعت انتقال و دامنۀ وسعت آن بسیار محدود است.

به‌این‌ترتیب می‌توان گفت که مزاحمت ذرات گِل موجود در آب موجب کاهش پویایی و سیال‌بودن جریان آب شده که این خود کاهش سرعت و وسعت تأثیر ویژگی‌های سطح یک بر جریان را در پی دارد. حال، با بررسی این نتایج در الگوی حرکتی انقلاب مشخص می‌شود که چرا این جریان دچار گران‌روی در ویژگی‌های سطح یک است.

 دراین‌باره مقام معظم رهبری با تبیین مؤلفه‌های کُند‌کنندۀ حرکت انقلاب، بارها این عوامل را گوشزد فرمودند که برخی از آن‌ها بدین‌شرح است:

ـ عدم تحقق سیاست‌های اصل 44 قانون اساسی (اثر منفی بر درون‌زایی جریان انقلاب)؛  

ـ عدم توجه به مبارزه با فساد اقتصادی (اثر منفی بر حرکت روان‌ جریان انقلاب)؛

ـ عدم توجه به کرسی‌های آزاداندیشی (اثر منفی بر جهت‌گیری جمعی جریان انقلاب)؛

ـ وجود جناح‌بندی در سیاست‌‌ها و عملکرد‌ها (اثر منفی بر انعطاف‌پذیری جریان انقلاب)؛

ـ کاهش شتاب رشد علمی کشور (اثر منفی بر ‌پیش‌روندگی جریان انقلاب).

 ازاین‌رو، باید گفت که عارضۀ گران‌روی می‌تواند اثرات مخربی بر حرکت انقلاب داشته باشد؛ زیرا گران‌روی احساس بن‌بست کاذب را در جریان القا کرده و درنتیجۀ آن، توده‌ها از ادامه حرکت دلسرد می‌شوند. لذا با تکیه بر مدل‌سازی چشمه، می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت که برای نزدیک‌شدن به حرکت تمدن موعود و رسیدن به یک جریان پویا، سیال و تراز انقلاب می‌بایست به‌دنبال راهبردی مناسب و زیرساختی کارآمد بود که به کمک آن، گران‌روی جریان انقلاب اسلامی کاهش و سرعت و وسعت اثرگذاری ویژگی‌های سطح یک بر‌ آن ارتقا یابد.

ج. شبکه‌سازی اجتماعی، زیرساخت جریان تمدن‌ نوین اسلامی

 ظهور و گسترش فناوری‌ اطلاعات[17] در سطح جهانی را باید فراگیرترین رویداد عصر حاضر نامید. آن‌چنان‌که تمام جنبه‌های علمی، اجتماعی،  فرهنگی، سیاسی انسان‌ را دربرگرفته و تصور فقدان این عنصر جدید در معادلات زندگی، غیرممکن شده است. علت این تأثیر عمیق و همه‌جانبۀ IT، سرعت و گستردگی خارق‌العادۀ آن در انتقال است (Schoder & et al, 2013).

 قدرت شگفت‌انگیز فناوری اطلاعات در مرتبط‌کردن و پیوند[18] انسان‌ها، حتی در روایات آخرالزمان نیز مورد اشاره قرار گرفته است. «مؤمن در  عصر قائم† درحالى‌که در مشرق است، برادر خویش را که در مغرب است مى‌بیند و همان‌گونه که در مغرب است، برادر مؤمن خویش را در مشرق مى‌بیند» (کلینی رازی، ج8: 240) و در روایت دیگری نیز آمده است «هنگامى که قائم (عج) قیام کند، خداوند در دستگاه شنوایى و بینایى شیعیان ما، گستردگى و کشش ویژه‌اى مى‌بخشد تا میان آنان و مهدىِ(عج) ما واسطه و نامه‌رسان یا فاصله‌اى نباشد» (کلینی رازی، ج8: 240). مضمون این روایات بدان‌معناست که سرعت و وسعت در انتقال اطلاعات، یک زیرساخت کاربردی تمدن موعود است. پس به‌ناچار می‌بایست اهمیت این موضوع در جریان تمدن‌سازی نیز درک شده و به آن پرداخته شود.

 یکی از مظاهر فراگیر IT در دهۀ اخیر، پدیدۀ شبکه‌های اجتماعی[19] است که در حوزه‌های فردی و اجتماعی، اثربخشی و نفوذ خود را اثبات نموده است. طبق تعریف جیمز میشل[20] در کتاب شبکه‌های اجتماعی در موقعیت‌های شهری،[21] «شبکۀ اجتماعی مجموعه‌ای ویژه از  پیوندها میان بازیگران معین، با این خصوصیت که مشخصات این پیوندها را می‌توان به‌عنوان یک کلیت برای تفسیر رفتار اجتماعی افراد مجموعه، استفاده نمود» (Mitchell, 1969).

گارتُن[22] و همکاران نیز شبکه‌های اجتماعی را به‌عنوان «مجموعه‌ای از عناصر اجتماعی (مردم، سازمان‌ها و غیره) که توسط مجموعه‌ای از روابط اجتماعی (دوستی، همکاری، تبادل اطلاعات و غیره) به هم متصل شده‌اند» (Garton, 19977) معرفی می‌کنند. البته بوید و الیسون[23] تعریف کامل‌تری ارائه می‌دهند: «خدماتی مبتنی‌بر شبکۀ وب که برای افراد، امکانِ 11.  ساخت یک نمایۀ عمومی یا نیمه‌عمومی در یک فضای محدود؛ 2. ارتباط با فهرستی از کاربران دیگر که با آن‌ها در یک اتصال، مشترک هستند؛ ‌33. مشاهده و پیمایش در فهرست شبکۀ آن‌ها و شبکه‌هایی که توسط دیگران درون سیستم ساخته ‌شده‌اند، فراهم می‌آورد» (Boyd & Ellison, 2007).

درواقع، شبکه‌های اجتماعی برخلاف وب‌سایت‌های معمولِ فضای سایبر که به‌دنبال ارائۀ محتوا به مخاطب خاص و عامِ خود هستند، به گفتۀ کریس راس[24]، بسیار کاربرمحور بوده و هیچ برنامه‌ای در تولید محتوا ندارند و صرفاً بر ایجاد یک محیط مناسب برای میزبانی از محتوای کاربرساخت و همچنین، ارتباط آسان و فراگیر میان کاربران با علایق و فعالیت‌های مشابه متمرکز شده‌اند (Russ, 2008) .

 این رویکرد شبکه‌های اجتماعی در پیوندزدن افراد و شبکه‌سازی میان آنان، حجم گسترده‌ای از روابط را فراهم آورده که طی آن، انسان‌ها در هر زمینه‌ای آزادانه به تبادل اطلاعات و تعامل با دیگران می‌پردازند. از فعالیت‌های روزانه‌ای چون آموزش آشپزی، خریدوفروش صنایع دستی و کمپین[25]‌های تبلیغاتی چندنفره تا «انقلاب تونس که طی آن، در اواخر سال 2011، افکار عمومی جوانان جهان عرب ازطریق شبکه‌های اجتماعی به هم متصل شد و درنهایت، به سقوط استبداد حاکم منتهی گردید» (Wu & et al, 2008) یا «شکل‌گیری جنبش‌ ریشه‌های چمن، در گیرو‌دار انتخابات کنگره و ریاست جمهوری آمریکا» (Schoder & et al, 2013) همگی در سایۀ این فناوری جدید ممکن شده است.

این توان گستردۀ شبکه‌های اجتماعی، پتانسیل فراوانی برای جریان‌سازی در مقیاس‌های کوچک و بزرگ در سطح منطقه‌ای و جهانی فراهم آورده است؛ چیزی که روزانه موجب شکل‌گیری جریان‌های متعددی در سطح منطقه‌ای یا جهانی می‌شود.

 البته امروزه مصادیق شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی، بسیار گسترده و متنوع شده است: مواردی همچون پایگاه‌های اشتراک ویدئو مانند یوتیوب[26] و آپارات[27]، اشتراک تصاویر همچون فیس‌بوک[28] و اینستاگرام[29]، اشتراک خبر مانند توییتر[30] و اشتراک پیام فوری[31]مانند وایبر[32]، واتس‌آپ[33] و تلگرام[34] تا دانشنامۀ آزاد ویکی پدیا[35]. هرچند ویکی پدیا، در ساختار، یک شبکه اجتماعی نیست؛ اما برخی از ویژگی‌های محوری آن همچون تولید محتوای اشتراکی، امکان جریان‌سازی گروهی را تقویت می‌کند. تاآنجاکه از آن به‌عنوان «انجمنی اجتماعی» (ویکی‌پدیا فارسی، 2015 الف) یاد می‌شود.

 ازاین‌رو، برای ارزیابی بهتر و سنجش کارایی شبکه‌های اجتماعی در موضوع جریان‌سازی، می‌توان سطح یک از ویژگی‌های نُه‌گانه را درمورد جریانات معمول شبکه‌های اجتماعی مورد بررسی قرار داد.

1. درون‌زایی در شبکه‌های اجتماعی

عموم جریانات شکل‌گرفته در شبکه‌های اجتماعی با هر موضوع و محتوایی که باشند، خودجوش و درون‌زا هستند. به‌بیان‌دیگر، هیچ نیرویی از خارج، نمی‌تواند جریانات را در شبکه‌های اجتماعی به‌حرکت درآورده یا ارادۀ خود را بر آن‌ها تحمیل نماید. برای این ویژگی، مصادیق فراوانی، از شکل‌گیری کمپین‌های مختلف همانند چالش سطل آب یخ[36]، تا جریاناتی همچون جنبش خودجوش استقبال از شهدای غواص را می‌توان برشمرد.

علاوه‌براین، «اینترنت به‌طور عام و برنامه‌های کاربردی وب 2 به‌طور خاص، همکاری‌های اجتماعی را در یک مقیاس عظیم ممکن ساخته است که در آن، تعداد زیادی از مردم برای تولید محتوا گرد هم می‌آیند و هم خودشان و هم عموم از آن بهرمند می‌شوند. بسیاری از صاحب‌نظران، ازجمله تیم اوریلی که واژۀ وب 2 را ابداع کرد، درمان انواع برنامه‌های کاربردی را تنها با استفاده از «معماری مشارکت» که در آن بسیاری از مردم تشویق به مشارکت در محتوا می‌شوند و جمع مناسبی به سودرسانی به گروه به‌عنوان یک کل می‌پردازند» (Kittur&et.al, 2009). و این یعنی درون‌زایی در شبکه‌های اجتماعی که نشان از مردمی‌بودن این جریانات است؛ زیرا همان‌گونه که در تعریف مردمی‌بودن یک جریان اشاره شد، در فضای شبکه‌های اجتماعی نیز:

ـ هر جریان برای فراگیر‌شدن، رسالت خود را بر مبنای دغدغه‌های واقعی عموم کاربران و درجهت رضایت آنان تعریف می‌کند؛

ـ هر جریان با تصمیم و خواست عمومی، به حرکت درآمده و با عدم همراهی آنان، متوقف می‌شود؛

ـ در این جریانات، رانت و نسبت‌های ویژه هیچ جایگاهی نداشته و هر محتوایی به میزان شایستگی خود، مورد اقبال عمومی واقع شده و رشد می‌کند.

ازاین‌رو، مردمی‌بودن جریانات در شبکه‌های اجتماعی، خودجوشیِ کاربران را به ‌انحای ذیل در پی دارد:

ـ همکاری و مشارکت فعال عموم در پیشبرد و گسترش جریان‌ها و مشارکت در تولید محتوا برای آن‌ها؛

آمار و ارقام پیرامون تولید محتوا در توییتر نشان می‌دهد: «در ژوئن‌2011، تعداد کاربران این شبکه از 200‌میلیون نفر گذشت و تعداد 200‌میلیون توییت در روز به‌ثبت رسید» Twitter Engineering, 20111).

ـ مراقبت مداوم از عدم انحراف جریان از مسیر اصلی خود، با تذکرات و اظهارنظرهای انتقادی؛

به‌عنوان‌مثال، گروه‌های تخصصی در شبکه‌های اجتماعی IM مانند تلگرام و واتس‌آپ، درصورتی‌که مطلبی خارج از موضوع مطرح شود، توسط سایرین مورد تذکر و انتقاد قرار می‌گیرد.

این رویه در ویکی‌پدیا نیز تأکید می‌شود که «هیچ‌کس مالک ویکی‌پدیا نیست. اگر مشکلی دیدید که می‌توانید اصلاحش کنید، این کار را انجام دهید» (ویکی‌پدیا فارسی، 2015 ج).

ـ نظارت و ارزیابی تمام محتواها در شبکه؛

پسندیدن[37] و اظهارنظر[38] دو ابزار رایجی است که در شبکه‌های اجتماعی برای ارزیابی محتوای سایرین، مورد استفادۀ کاربران قرار می‌گیرد. (Facebook, 20155).

آمارها نشان می‌دهد که «هر هفته، 100‌میلیون نفر در یوتیوب، فعالیت اجتماعی نظیر لایک، به‌اشتراک‌گذاردن، اظهارنظر و غیره انجام می‌دهند و علاوه‌براین، بیش از %50 ویدئوها در یوتیوب رتبه‌بندی شده یا دربارۀ آن‌ها اظهارنظر می‌شود» (Schoder & et al, 2013).

 این شواهد حاکی است توان مردمی و درون‌زایی جریانات در شبکه‌های اجتماعی بسیار بالاست که البته در‌این‌میان میزان سرعت و وسعت تولید محتوای اشتراکی حائز اهمیت است. طبق یک برآورد در شبکه‌های اجتماعی، «در هر دقیقه، کاربران فیس‌بوک 2,460,000 قطعه محتوا به اشتراک می‌گذارند. کاربران توییتر 277,000 بار توییت می‌کنند و...» (Taylor, 2015).

 همچنین، وسعت و پراکندگی شبکه‌های اجتماعی نیز چشمگیر است (Moscaritolo, 2012). به‌عنوان‌مثال، طبق آمار پایگاه استاتیستا[39]، «کاربران فیس‌بوک که اکنون تعدادشان به 1,490,000,000 نفر می‌رسد، در کشور‌های مختلف به شرح ذیل پراکنده‌اند (تصویر شمارۀ 1)» (Statista, 2015):

بنابراین، سرعت و وسعت تأثیر ویژگی درون‌زایی بر جریانات شبکه‌های اجتماعی بسیار بالاست که این خصیصه در سیال‌کنندگی این شبکه‌ها مؤثر است.

2. ‌روندگی همه‌جانبه در شبکه‌های اجتماعی

 امروزه، ‌جریانات مختلف اعم از علمی، اجتماعی و اقتصادی در فضای مجازی، ماهیتی سیال و رونده پیدا کرده است. چوی[40] و همکاران  دراین‌باره می‌گویند: «اینترنت در سراسر جهان، به یک ابزار مهم در توسعه و شکل‌دادن علم و نوآوری تبدیل شده‌است. درحالی‌که بیشتر از ‌این می‌تواند به‌عنوان رسانۀ اصلی تعاملات اجتماعی در جوامع نوآوری در نظر گرفته ‌شود» (Choi & et al, 2011). «شبکه‌های اجتماعی به دانشمندان کمک می‌کند تا در جریان امور علمی رشتۀ خود قرار بگیرند، فعالیت‌های همکاران خود را دنبال کنند و اجتماعی از مشاوران و همکاران ایجاد کنند.

این شبکه‌ها به پژوهشگران اجازه می‌دهد تا از راه دور، در کنفرانس‌ها شرکت کنند و در هزینه‌ها و زمان سفرها صرفه‌جویی نمایند. به‌علاوه، گفتمان علمی در حال حرکت به‌سوی دنیای آنلاین است و می‌خواهد حرکتِ خود را در این جهت ادامه دهد. این بدان‌معناست که شبکه‌ها، به یک سالن اجتماعات مجازی تبدیل شده‌اند که دانشجویان و اساتید می‌توانند به بزرگان علمی رشته خود متصل شوند» (Tachibana, 2014).

 شبکه‌های اجتماعی در نوآوری‌های کسب‌وکار نیز نقش مهمی دارند. در فضای تجاری شبکه‌های اجتماعی، کاربران عملاً در نقش یک نیروی کنترل کیفیت، تحقیق و توسعه و حتی فروش فعالیت می‌کنند و شرکت‌ها با مشاهده و بررسی نظرات مشتریان در پروفایل خود، نسبت‌به بهبود و توسعۀ محصولات جدید و برنامه‌ریزی برای تولیدات آینده اقدام می‌کنند. از آن سو، مشتریان با اظهارنظر و بازخورد مثبت نسبت‌به محصولات دلخواه خود و تشویق دوستانشان برای خرید و همچنین، ارائۀ انتقادات و پیشنهادات دربارۀ آن‌ها، در فرایند بهبود و توسعۀ محصولات جدید همکاری می‌کنند (Piller & et al, 2012).

 افزون بر این‌ها، در فضای عمومی شبکه‌های اجتماعی نیز تازه‌بودن محتوا آن‌چنان اهمیت یافته است که اگر صفت تکراری‌بودن به محتوایی اطلاق شود، تا حد زیادی آن‌ را از حیز انتفاع ساقط می‌کند. ازاین‌رو، کاربران هر روز به موضوع تازه‌ای سرک می‌کشند و برای جذب لایک و فالوور بیشتر یا حتی کسب اعتبار اجتماعی بالاتر، در ارائۀ دستاورد و محتوایی جدید تلاش می‌کنند (ShaanHaider, 2013).

 درمجموع، شبکه‌های اجتماعی محیط بسیار مناسبی برای نوآوری و تحول در ‌زمینه‌های مختلف هستند که با سرعت و وسعت بالا، روندگی همه‌جانبۀ جریانات در این‌‌ شبکه‌ها را رقم می‌زنند.

3. جهت‌گیری برآیندی در شبکه‌های اجتماعی

 خصوصیت اتصال‌دهندگی در ذات شبکه‌های اجتماعی نهفته است؛ چیزی که افراد مختلف را در سرتاسر دنیا همچون اعضای یک اجتماع گرد هم می‌آورد. برون‌داد این خصیصه، به گفته دتلف شودر[41] و همکاران، تغییر پارادایم بنیادی، در راه‌های گفت‌وگو، همکاری، مصرف و ایجاد اطلاعات است. درواقع، ازطریق شبکه‌های اجتماعی، شکل جدیدی از همکاری به‌وجود آمده که شامل پدیدۀ خِرد جمعی است ((Schoder & et al, 2013). به‌عبارت‌دیگر، خِرد جمعی[42] دستاورد ناگزیر شبکه‌های اجتماعی است؛ زیرا در فضایی که هیچ مسندی از جنس پول و رانت و  اعتبار برای اشخاص، موقعیت ایجاد نمی‌کند، این انگشت خِرد جمعی است که جهت را نشان می‌دهد.

 مصداق بارز این ویژگی فضای مجازی، ویکی‌ها هستند (Schoder & et al, 2013). «منطق ویکی‌ها این است که همکاران بیشتر و مشارکت بیشتر، محتوای کامل‌تر و با‌کیفیت‌تری به‌دنبال دارد» (Kittur & et al, 2009). و در‌این‌میان، دانشنامۀ آزاد ویکی‌پدیا الگوی تقریباً موفقی ازاین‌دست ارائه داده است. «ویکی‌پدیا یک دانشنامۀ اینترنتی چندزبانه با محتویات آزاد است که با همکاری افرادِ داوطلب نوشته می‌شود و هر کسی که به اینترنت دسترسی داشته باشد، می‌تواند مقالات آن را ویرایش کند» (ویکی‌پدیا فارسی، 20155الف).

 البته این پایگاه «به‌خاطر آسیب‌پذیری دربرابر خراب‌کاری، کیفیت غیریکنواخت، ترجیح اجماع بر اعتبار و... (NewYorkTimes, 2010/08/20) نقد شده ‌است؛ اما به‌هرحال، پروژه‌های ویکی‌پدیا توسط کاربرانی تهیه می‌شود که در پی رفع این نگرانی‌ها هستند. پژوهشگران در دو مطالعۀ علمی به این نتیجه دست یافته‌اند که خراب‌کاری‌ها عموماً زودگذر هستند و ویکی‌پدیا نسبتاً به درستیِ سایر دانشنامه‌هاست» (ویکی‌پدیا فارسی، 2015 الف). البته این صحت و اعتبار علمی، با استنادات گسترده‌ای که از سرتاسر دنیا به مقالات ویکی‌پدیا صورت می‌گیرد، اثبات شده است (ویکی‌پدیا فارسی، 2015 الف).

 «ویکی‌پدیا براساس ایجاد اجماع[43] به‌معنی توافق عمومی یا حس مشترک کار می‌کند. یک کاربر، ویرایشی در مقاله انجام می‌دهد و بعد،  تمام کاربرهای دیگری که صفحه را می‌خوانند، پیش خودشان تصمیم می‌گیرند که آیا صفحه به همان حالت بماند یا متن دوباره تغییر کند. به‌مرور‌زمان، تمام آنچه که در یک صفحه می‌ماند، عملاً از تأیید ضمنی مشارکت‌کنندگان برخوردار است. به‌طور معمول، اجماع، محصول طبیعی روند ویرایش‌های مکرر یک مقاله است» (ویکی‌پدیا فارسی، 2015 ب).

یکی دیگر از سیاست‌های ویکی‌پدیا توجه به اصل بی‌طرف‌بودن است که اثر مستقیمی بر بلوغ خِرد جمعی دارد. طبق این سیاست، «ویکی‌پدیا از تمام ویرایشگران خود می‌خواهد تا هنگام نوشتن، دیدگاه بی‌طرفانه‌ای داشته باشند. این به‌معنی نشان‌دادن عوامل اختلاف و توصیف آن‌ها به‌جای وارد‌شدن در آن‌هاست. اگر به این مهم برسیم، دیگر ویکی‌پدیا تنها از یک دیدگاه بی‌طرفانه بیان نشده ‌است، بلکه حاوی تمامی نظرات بی‌طرفانۀ مربوط ‌به یک موضوع خواهد بود». ماحصل این خِرد جمعی «بیان می‌دارد که به هر دیدگاهی، بسته به اعتبارش، باید بها داد» (ویکی‌پدیا فارسی، 2015 الف) که این همان شایسته‌‌سالاری در محتواست.

 با این توضیحات، ویکی‌ها را باید موفق‌ترین تلاش بشری برای رسیدن به الگوی خِرد ‌جمعی دانست که اندیشه و نیروی افراد را از تمام دنیا و با بیشترین سرعت، برای شکل‌دادن به یک ساختمان واحد از علم و دانش گرد هم می‌آورد (Kittur&et.al, 2009).

4. روان‌کنندگی در شبکه‌های اجتماعی

 اصلاح‌گری در جریانات شبکه‌های اجتماعی مختلف و به انحای گوناگون وجود دارد؛ اما در ویکی‌پدیا این ویژگی برجسته‌تر است. «هر داوطلب می‌تواند مقاله‌ها را به سبک ویکی اضافه یا ویرایش کند» (ویکی‌پدیا فارسی، 20155 الف) و این به کاربران اجازه می‌دهد تا از انسجام و  سلامت جریان شبکه محافظت کنند و هم‌زمان با آن، محتوای جمعیِ تولیدشده را بهبود و ارتقا دهند. «همکاران ویکی‌پدیا گاهی مقاله‌هایی را که احساس می‌کنند مناسب یک دانشنامه نیست، تغییر [oftadeh1] می‌دهند یا حذف می‌کنند؛‌ با فرض این اصل که قرار‌دادن مقالات در معرض ویرایش همگانی موجب صحت مطالب می‌شود، زیرا مرورهای زیاد مقاله‌های ویکی‌پدیا باعث می‌شود تا مطالب خراب‌کارانه و جانب‌دارانه به‌سرعت واگردانی شوند» (ویکی‌پدیا فارسی، 2015 الف).

این یعنی جریان در این فضا به‌سرعت موانع را اصلاح یا حذف می‌کند و درنتیجۀ اصلاحات، حرکت تولید محتوا در ویکی‌پدیا بسیار روان و پرشتاب جریان می‌یابد. به‌عنوان‌مثال، در این پایگاه، تا‌‌کنون 4,957,000 مقاله به زبان انگلیسی و 37,081,695 مقاله به تمام زبان‌ها تولید شده است.

درمورد زبان فارسی نیز «ویکی‌پدیای فارسی هم‌اکنون با 466,639 نوشتار، در ردۀ هجدهم قرار داشته و در میان زبان‌های رایج آسیا، در ردۀ چهارم قرار دارد» (ویکی‌پدیا فارسی، 2015 الف).

5. پیوستگی در شبکه‌های اجتماعی

 پیوستگی جریانات در شبکه‌های اجتماعی از امتداد جهانی برخوردار است و هیچ محدودیتی در پیوستن کاربران از نقاط مختلف دنیا به این جریانات و کمپین‌ها وجود ندارد. شبکه‌های اجتماعی در‌این‌رابطه ابزار ویژه‌ای به ‌نام هشتگ[44] معرفی می‌کنند. «هشتگ‌ها کلمات یا عبارات قبل از علامت هَش[45] هستند که در شبکه‌های اجتماعی، به‌عنوان راهی برای سازماندهی و جست‌وجوی پیام‌ها رواج یافته‌اند» ((Parker, 20111). درواقع، افراد از هر کشوری و از هر گوشۀ دنیا، با استفاده از این نماد می‌توانند جریان‌ها را جست‌وجو کنند و به آن افزوده شوند و از این طریق، مطالب و اخبار جریان دلخواه خود را دنبال کنند یا مطلبی بر ‌آن اضافه نمایند.

 تاآنجاکه «اعتراضات و کمپین‌های سیاسی، مانند جنبش اشغال وال‌استریت[46] و انقلاب 17فوریۀ لیبی[47] با هشتگ‌ها سازمان‌دهی شده‌اند» (ویکی‌پدیا فارسی، 20155 د). «هر هشتگ، اگر توسط تعداد کافی از افراد ترویج شود، می‌تواند یک ترِند[48]‌ باشد و کاربران بیشتری را به بحثی که از آن هشتگ استفاده می‌کند، جذب کند» (ویکی‌پدیا فارسی، 2015 ل). ترندها را شاید بتوان معادل جریانات شبکه‌های اجتماعی دانست. چنان‌که در تعریف آن گفته می‌شود، «ترندها موضوعات یا توییت‌هایی هستند که در زمینه یا مبحث خاصی ارسال می‌شوند و دارای بیشترین مشارکت‌کننده در واحد زمانی روز می‌باشند» (ویکی‌پدیا فارسی، 2015 ه).

 درمجموع، این امکاناتِ جریان‌سازی موجب شده تا تأثیر جریانات شبکه‌های اجتماعی وسعت جهانی پیدا کند. ظرفیتی که از نظر مقام معظم رهبری نیز دور نمانده و صفحات منتسب به ایشان، با حضور جدی، در این شبکه‌ها به جریان‌سازی می‌پردازند. آن‌گونه که نامۀ ایشان به جوانان غربی، کمپین گسترده‌ای تحت عنوان «نامه برای شما» و با هشتگ «لِتر فور یو»[49] به‌راه انداخت (مقام معظم رهبری، 20155 الف؛ مقام معظم رهبری، 20155 ب) که حرکت‌های خودجوش جوانان در سراسر اروپا و آمریکا را به‌دنبال داشت.

6. شبکه‌های اجتماعی و ویژگی‌های سطح دو و سه

 علی‌رغم توان بالایی که شبکه‌های اجتماعی در ویژگی‌های سطح یک از خود بروز می‌دهند، تأثیر ویژگی‌های سطح دو و سه در آن‌ها کم‌رنگ و ناچیز است. این شبکه‌ها از حیث برخورداری از آرمان‌گرایی، پایبندی به اصول و اعتقاد به هدایت (به‌مراتب)، دچار نقصان ذاتی هستند که این نقصان البته از آبشخور تمدنی غرب نشئت می‌گیرد. درواقع، شبکه‌های اجتماعی به‌جز قوانین و مقرراتی که به‌منظور مراقبت از نظام و ساختار داخلی آن‌ها وضع می‌شود، هیچ قیدو‌بندی را برنمی‌تابند و حتی تأکید می‌کنند که «اگر قانونی مانع حفظ یا بهبود (شبکه) نشد، آن را نادیده بگیرید» (ویکی‌پدیا فارسی، 2015 و).

درمورد آرمان‌گرایی نیز شبکه‌های اجتماعی هیچ‌گونه زیرساخت و ابزار حمایتی ارائه نمی‌دهند. به‌عبارت‌دیگر، میان شخصی که در راستای یک آرمانِ حتی غیرالهی تلاش می‌کند با کسی که درجهت تخریب آن‌ها اقدام می‌کند، شبکه هیچ تفاوتی قائل نمی‌شود. بی‌تردید، این رویه به ناتوانی شبکه‌های اجتماعی در ایجاد جریان‌های تمدن‌ساز می‌انجامد؛ زیرا منظومۀ آرمان‌خواهی بشر با حذف اصول فطری و الهی ناقص می‌شود و درنتیجه، انگیزۀ توده‌ها برای جریان‌سازی کاهش می‌یابد.

 البته، این جای تعجب نیست و نقص شبکه‌های اجتماعی در آرمان‌گرایی و تقید به اصول، امری کاملاً حساب‌شده و هدفمند است؛ چراکه طبق مدل مسیریابی چشمه، خلأ آرمان‌ها و اصول موجب سکون و رکود جریان شده و جریان راکد مستعد فساد می‌شود و این شاید خواستۀ مالکان اصلی شبکه‌های اجتماعی است. درحقیقت، نظام غرب با ایجاد و گسترش شبکه‌های اجتماعی که تنها از ویژگی‌های سطح یک برخوردارند، در پی ایجاد یک محیط راکد اما وسیع است که روز‌به‌روز بزرگ‌تر شده و فساد خود را تا سراسر دنیا بگستراند؛ چیزی که آثارش در عناوین کم‌ارزش و بی‌ارزش جریانات شبکه‌های اجتماعی (Salesforce.com, 2014) به‌چشم می‌خورد.

 لذا، چنین شبکه‌هایی به‌رغم توفیقات شگفت‌انگیزی که در فراهم‌آوردن یک محیط سیال با تمام ویژگی‌های سطح یک دارند، برای میزبانی از جریان تمدن اسلامی، نیازمند بومی‌سازی و اقدامات مؤثر در راستای پشتیبانی از ویژگی‌های سطح دو و سه هستند.

7. شبکه‌سازی اجتماعی در پارادایم اسلامی‌ایرانی

 پدیدۀ عظیم و بی‌نظیر فضای مجازی با گسترش روزافزون و پرسرعتِ خود (مقام معظم رهبری، 1394 ب) ظرفیت مناسبی برای کاهش گران‌روی و سیال‌کردن حرکت انقلاب اسلامی فراهم می‌کند. ازاین‌رو، «باید با استفاده از توانایی‌ها و استعدادهای جوان کشور و با سیاست‌گذاری صحیح و بدون ازدست‌دادن زمان، به‌سمت خروج از حالت انفعال در عرصۀ فضای مجازی و حضور فعال و تأثیرگذار و تولید محتوای اسلامیِ متقن و جذاب حرکت کنیم» (مقام معظم رهبری، 1394 ب).

 در این راستا، «توسعۀ محتوا و خدمات کارآمد و رقابتیِ منطبق بر ارزش‌ها و فرهنگ اسلامی‌ایرانی در تمامی قلمروهای مورد نیاز جامعه و جلب مشارکت‌های مردمی و به‌کارگیری ظرفیت‌های بخش خصوصی دراین‌زمینه و ترویج هنجارها، ‌ارزش‌ها و سبک زندگی اسلامی‌ایرانی و ممانعت از رخنه‌ها و آسیب‌های فرهنگی و اجتماعی در این عرصه» (مقام معظم رهبری، 1394 ج) مطالبی است که رهبر معظم انقلاب در اهمیتِ پرداختن به فضای مجازی و درعین‌حال توجه به آسیب‌های آن مطرح می‌فرمایند.

 ایشان با تأکید بر «جلب مشارکت‌های مردمی و به‌کارگیری ظرفیت‌های بخش خصوصی» اهمیت درون‌زایی در فضای سایبری را متذکر می‌شوند و باتوجه‌به موضوع «ترویج ‌ارزش‌ها و ممانعت از رخنه‌های فرهنگی» به افزودن ویژگی‌های سطح دو به ساختار فعلی و هنجارشکن عرصۀ سایبری اشاره می‌کنند.

 بنابراین، آنچه در مقالۀ حاضر تحت عنوان شبکه‌سازی اجتماعی مطرح می‌شود، به مفهوم شبکه‌کردن توان اجتماعی مردم درجهت آرمان‌های اصیل و جذاب انقلاب اسلامی با استفاده از خاصیت ذاتی سیال‌کنندگی شبکه‌های اجتماعی است که البته این مهم با افزودن ویژگی‌های سطح دو و سه به پارادایم فعلیِ شبکه‌های اجتماعی میسر خواهد شد.

بحث و نتیجه‌گیری

 طبق تعالیم دین مبین اسلام، «تمدن نوین اسلامی» به‌عنوان هدف جامعۀ اسلامی نسبت مستقیمی با آرمان مهدویت داشته و به این معنا، حرکت تمام انبیا و اولیای الهی، از آدم تا خاتم، مقدمه‌ساز این تمدن است. ازاین‌رو، سرنخ‌های شناخت این تمدن را بیش از هر چیز باید در آیات قرآن و روایات اهل بیت علیهم‌السلام جست‌وجو نمود. مطالعه و بررسی دقیق متون دینی، پیرامون چیستیِ تمدن نوین اسلامی حاکی از آن است که این تمدن، ماهیتی نه از جنس موقعیت و مقصد، بلکه از جنس حرکت و جریان خواهد داشت که این، لازمۀ یک تمدن پیش‌رونده به‌سوی کمال بی‌نهایت یعنی تکامل و قرب ‌الهی است و بر‌این‌‌اساس، می‌توان آن را یک جریان نیرومند تمدن‌سازی قلمداد کرد.

در سوی دیگر، حرکت انقلاب اسلامی در ایران نیز جریانی مردمی است که طبق تأکیدات حضرت امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری، در راستای تحقق تمدن موعود و در تناسب با آن شکل گرفت. لذا، ویژگی‌های اصیل جریان انقلاب اسلامی در میدان عمل، معرف ویژگی‌های تمدن نوین اسلامی بوده و شامل این موارد است: آرمان‌گرایی، تقید به اصول، اصلاح‌گری، مردمی‌بودن، نوگرایی، انعطاف‌پذیری، اتکا به خِرد‌ جمعی، تأثیر و تأثر در سطح جهانی و جایگاه رهبری. که هرکدام تأثیر مشخصی بر جریان خواهد داشت.

در «الگوریتم مسیریابی چشمه» ویژگی‌های نُه‌گانه، با نهایت توانِ خود اثر می‌کنند و لذا، این الگو مناسب‌ترین مدل برای شبیه‌سازی شیوۀ حرکتیِ تمدن موعود است. در تحلیل مدل چشمه، تأثیر ویژگی‌های نُه‌گانه به سه سطح تقسیم می‌شود: درون‌زایی، ‌روندگی همه‌جانبه، جهت‌گیری برآیندی، پیوستگی، انعطاف‌پذیری و روان‌کنندگی متعلق به سطح یک هستند که درحقیقت، با ماهیت سیال جریان در ارتباط‌اند و اگر جریان در همین ویژگی‌ها محدود شود، از جاری‌شدن بازمی‌ماند؛ حرکت رو به مقصود، و حرکت در حریم حدود، مربوط ‌به سطح دو بوده و درصورتی‌که جریان از این سطح برخوردار شود، حرکت بلندمدتی برای آن فراهم می‌آید که البته نهایتش نامشخص است؛ سرانجام، در ویژگی سطح سه یعنی هدایت‌شوندگی توسط جریان پیشگام است که رسیدن به مقصود برای جریان تضمین می‌شود.

نتیجۀ آنالیز حرکت انقلاب با استفاده از مدل چشمه، تشخیص عارضۀ گران‌رَوی در این حرکت است. منظور از گران‌روی طبق تعریف، ضعف ارتباطات اجزا و کاهش سرعت و وسعت اثرگذاریِ ویژگی‌های سطح یک بر جریان است که به کُند‌شدن آن می‌انجامد. بنابر‌این، می‌بایست با سازوکارهای مناسب، امکان روان‌سازی جریان را فراهم نمود. در این راستا، شبکه‌سازی اجتماعی، زیرساخت مناسبی برای روان‌سازی جریان درجهت تمدن نوین اسلامی است. شبکه‌سازی اجتماعی به مفهوم شبکه‌کردن توان اجتماعی مردم در جهت آرمان‌های اصیل و جذاب انقلاب اسلامی با بهره‌گیری از ویژگی‌های سطح یک و سیال‌کنندۀ شبکه‌های اجتماعی است. این مهم با افزودن ویژگی‌های سطح دو و سه به پارادایم فعلی شبکه‌های اجتماعی میسر خواهد شد.

درمجموع، برای‌آنکه انقلاب اسلامی بتواند رسالت خود را در زمینه‌سازی تمدن نوین اسلامی به انجام رساند، لازم است:

ـ پژوهشگران و صاحب‌نظران با استفاده از الگوریتم مسیریابی چشمه، جنبه‌های حرکتی تمدن اسلامی موعود را به‌عنوان تمدن آرمانی بشر، مطالعه و بررسی کرده و با این معیار، به آسیب‌شناسی جریان‌های تمدنی بپردازند؛

ـ اهالی فن و کارشناسان به ظرفیت عظیمی که در پشت چهرۀ ناخوشایند شبکه‌های اجتماعی امروز نهفته است، بپردازند؛ چراکه این ظرفیت در صورت جاری‌شدن در مسیر اصیل خود، فارغ از بسیاری معضلات ریز و درشت و پیچیدۀ امروز کشور، با یک روند شتابنده، شکوفایی تمدن نوین اسلامی را رقم خواهد زد.

مراجع

فهرست منابع

1. منابع فارسی

- قرآن مجید.

- ابن ابی الحدید، عبدالحمید‌بن‌هبه‌الله، (1304)، شرح نهج‌البلاغه، ج8،‌ قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی.

- امام صادق(ع)(منسوب به ایشان)، (1400)، مصباح الشریعه، چ1، بیروت: اعلمی.

- سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن، (1376) الاتقان فی علوم القرآن؛ ج2، تهران: امیرکبیر.

- شریف الرضى، محمد‌بن‌حسین، (1414)، نهج‌البلاغه؛ للصبحی صالح، چ1، قم: هجرت.

- عاملی، شیخ حر، (1414)، وسائل الشیعه، ج‌27، قم: آل البیت.

- علم الهدى، علی ابن الحسین (سید مرتضی)، (1998م)، امالی المرتضی. ج1، قاهره: دارالفکر العربی.

- کلینی[oftadeh1]  رازی، ابوجعفر محمد‌بن‌یعقوب‌بن‌اسحاق ، (1407) اصول کافى، ج‌8. تهران: دارالکتب الاسلامیه.

- مجلسی، محمدباقر، (1404)، بحار الأنوار، ج‌49و53، بیروت: مؤسسه الوفاء.

- مطهری، مرتضی، (1390)، مجموعه ‌آثار استاد شهید مطهرى، ج‌‌24، تهران: صدرا.

- مکارم شیرازی، ناصر، (1378)، مثال‌های زیبای قرآن، تهیه و تنظیم ابوالقاسم علیان‌نژادی،  چ1، قم: نسل جوان.

- موسوی الخمینی، سیدروح‌الله، ( 1378)، صحیفه امام، ج‌4، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س).

- موسوی الخمینی، سیدروح‌‌‌الله، (1378)، صحیفه امام، ج‌5، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س) .

- موسوی الخمینی، سیدروح‌الله، (1378)، صحیفه امام، ج‌11، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س).

- موسوی الخمینی، سید‌روح‌الله، (1378)، صحیفه امام، ج‌12، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س).

- موسوی الخمینی، سیدروح‌الله،(1378)، صحیفه امام، ج‌14، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س).

- موسوی الخمینی، سید‌روح‌الله، (1378)، صحیفه امام، ج‌16، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س).

- موسوی الخمینی، سید‌روح‌الله، (1378)، صحیفه امام، ج18، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س).

- موسوی الخمینی، سید‌روح‌الله، (1378)، صحیفه امام، ج‌21، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س).

- موسوی الخمینی، سیدروح‌الله، (1361)، صحیفه نور، ج‌21، تهران: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی.

- یزدی حائری، علی‌بن‌زین العابدین، (1422)،  الزام الناصب، ج‌2، بیروت: مؤسسه الاعلمی‌.

- آیت‌اللهی، حمیدرضا، (1382)، «تأثیر بستر دینی در پیشرفت علم. پژوهش‌های فلسفی‌کلامی»، ش17و18. http://www.ensani.ir/fa/content/91941/default.aspx

- داعیان، محمدجواد، (1391)، «نظریۀ بیداری اسلامی و پایان مکاتب اومانیستی؛ مجموعه‌مقالات همایش نظریه بیداری اسلامی در اندیشۀ امام خمینی و آیت‌الله خامنه‌ای»، تاریخ به‌روزرسانی: 24/02/1391. http://farsi.khamenei.ir/others-article?id=25076

- روزنامۀ‌ اطلاعات، 10/06/1379.

- روزنامۀ جمهوری‌ اسلامی، 1/9/1379.

- روزنامۀ‌ جمهوری‌ اسلامی، 27/12/1379.

- فیاض، سیدعلی، «مردم‌سالاری‌ دینی گفتمان‌ رهبر انقلاب‌ اسلامی»، پایگاه اینترنی مقام معظم رهبری، 07/05/1388: http://farsi.khamenei.ir/others-note?id=7595

- نشریۀ‌ شما؛ 23/04/1379.

- ولایتی، علی‌اکبر. روزنامۀ همشهری، 02/09/1384.

2. مقالات انگلیسی

- Boyd, D & Ellison, N. B, ( 2007), “Social network sites: Definition, history, and scholarship” in Journal of Computer-Mediated Communication, 13 (1) , article 11.

- Choi, S, Park, J. Y., & Park, H. W, (2011), “Using social media data to explore communication processes within South Korean online innovation communities”, Scientometrics, 90 (1) , 43-56.

- Garton, L, Haythornthwaite, C, & Wellman, B, (1997), “Studying online social networks”, Journal of Computer-Mediated Communication, 3 (1).

- Kittur, A, Lee, B, & Kraut, R. E,  (2009, April), “Coordination in collective intelligence: the role of team structure and task interdependence”, InProceedings of the SIGCHI Conference on Human Factors in Computing Systems, pp1495-1504, ACM.

- Mitchell, J. C. (Ed.), (1969), “Social networks in urban situations: analyses of personal relationships in Central African towns”, Manchester University Press.

- New York Times, 2010/08/20, “Wikipedia Editing for Zionists”, New York Times website

- http://thelede.blogs.nytimes.com/2010/08/20/wikipedia-editing-for-zionists

- Parker, Ashley, 2015/09/05, “Twitter’s Secret Handshake”, New York Times. http://www.nytimes.com/2011/06/12/fashion/hashtags-a-new-way-for-tweets-cultural-studies.html?_r=2&pagewanted=all.

- Piller, F. T, Vossen, A, & Ihl, C, (2012 ), “From social media to social product development: the impact of social media on co-creation of innovation”, Die Unternehmung, 65 (1).

- Russ, C, (2008), “Spontaneous diffusion of information in online social networks”, Herald of NTU" KhPI" Scientific Journal.

- Schoder, D, Gloor, P. A., & Metaxas, P. T, (2013), “Social Media and Collective Intelligence-Ongoing and Future Research Streams”, KI-Künstliche Intelligenz, 27 (1) , 9-15.

- Statista, 2015/09/01, “Leading countries based on number of Facebook users as of May 2014”.

- http://www.statista.com/statistics/268136/top-15-countries-based-on-number-of-facebook-users

- Tachibana, Chris, 2014/02/28, “A Scientist's Guide To Social Media”, sciencemag.org. http://sciencecareers.sciencemag.org/career_magazine/previous_issues/articles/2014_02_28/science.opms.r1400141

- Wu, C. C, Lin, J. H, & Pu, C. K, (2014), “A Case Study of Using Continuance Intention of Mobile Social Network Site”, International Journal of Engineering and Industries, 5 (4) , 37.

3. منابع الکترونیکی

3. 1. منابع الکترونیکی فارسی

- ویکی‌پدیا، تعریف ویکی‌پدیا، پایگاه ویکی‌پدیای فارسی، 03/09/2015 الف:

https://fa.wikipedia.org/wiki

- ویکی‌پدیا، توضیح اجماع، پایگاه ویکی‌پدیای فارسی، 04/09/2015 ب:

https://fa.wikipedia.org/wiki

- ویکی‌پدیا، توضیح سیاست ویرایش، پایگاه ویکی‌پدیای فارسی، 04/09/2015 ج:

https://fa.wikipedia.org/wiki

- ویکی‌پدیا، تعریف هشتگ، پایگاه ویکی‌پدیای فارسی، 05/09/2015 د:

https://fa.wikipedia.org/wiki

- ویکی‌پدیا، تعریف توییتر، پایگاه ویکی‌پدیای فارسی، 05/09/2015 ه:

https://fa.wikipedia.org/wiki

- ویکی‌پدیا، از همۀ قوانین چشم‌پوشی کنید، پایگاه ویکی‌پدیای فارسی، 05/09/2015 و:

https://fa.wikipedia.org/wiki

- ویکی‌پدیا، تعریف هوش ازدحامی، پایگاه ویکی‌پدیای فارسی، 01/01/2016:

https://fa.wikipedia.org/wiki

- مقام معظم رهبری، دیدار مسئولان و اقشار مختلف مردم، پایگاه اینترنتی مقام معظم رهبری، 1368/12/22:

http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=2182

- مقام معظم رهبری، دیدار مردم قم، پایگاه اینترنتی مقام معظم رهبری، 1370/11/30:

http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=2555

- مقام معظم رهبری، خطبه‌های عید فطر، پایگاه اینترنتی مقام معظم رهبری، 04/01/1372:

http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=2706

- رهبر معظم انقلاب اسلامى، اجتماع بزرگ مردم جیرفت، پایگاه اینترنتی مقام معظم رهبری، 17/02/1384 الف:

http://farsi.khamenei.ir/memory-content?id=20357

- مقام معظم رهبری، دیدار با اساتید و دانشجویان دانشگاه‌های استان کرمان، پایگاه اینترنتی مقام معظم رهبری، 19/02/1384 ب:

http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=3290

- مقام معظم رهبری، دیدار مسؤلان و کارگزاران نظام جمهورى اسلامی، پایگاه اینترنتی مقام معظم رهبری، 29/3/1385:

http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=3355

- مقام معظم رهبری، دیدار طلاب، فضلا و اساتید حوزۀ علمیۀ قم، پایگاه اینترنتی مقام معظم رهبری، 29/07/1389:

http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=10357

- مقام معظم رهبری، دیدار فرماندهان سپاه پاسداران، پایگاه اینترنتی مقام معظم رهبری، 1390/04/13 الف:

http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=12857

- مقام معظم رهبری، دیدار اعضای مجلس خبرگان رهبری، پایگاه اینترنتی مقام معظم رهبری، 1390/06/17 ب:

http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=19232

- مقام معظم رهبری، دیدار اقشار نمونه بسیج سراسر کشور، پایگاه اینترنتی مقام معظم رهبری، 06/09/1390 ج:

http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=18087

- مقام معظم رهبری، جمع دانشگاهیان استان کرمانشاه، پایگاه اینترنتی مقام معظم رهبری، 1390/07/24 د:

http://farsi.khamenei.ir/news-content?id=17589

- مقام معظم رهبری، اجتماع عظیم زائران و مجاوران حرم رضوی (ع)، پایگاه اینترنتی مقام معظم رهبری، 01/01/1392:

http://farsi.khamenei.ir/news-content?id=11801

- مقام معظم رهبری، دیدار پژوهشگران و کارکنان‌ مؤسسۀ دارالحدیث و پژوهشگاه قرآن و حدیث، پایگاه اینترنتی مقام معظم رهبری، 1393/03/21 الف:

http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=26683

- مقام معظم رهبری، دانشگاه افسرى امام حسین علیه‌السلام، پایگاه اینترنتی مقام معظم رهبری، 31/02/1393 ب:

http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=26468

- مقام معظم رهبری، دیدار رئیس‌جمهور و اعضاى هیئت دولت، پایگاه اینترنتی مقام معظم رهبری، 05/06/1394 الف:

http://farsi.khamenei.ir/news-content?id=30581

- مقام معظم رهبری، دیدار اعضای شورای عالی فضای مجازی، پایگاه اینترنتی مقام معظم رهبری، 16/06/1394 ب:

http://farsi.khamenei.ir/news-content?id=30686

- مقام معظم رهبری، حکم انتصاب اعضای شورای عالی فضای مجازی، پایگاه اینترنتی مقام معظم رهبری، 14/06/1394 ج:

 http://farsi.khamenei.ir/message-content?id=30658.

- مقام معظم رهبری، نامه‌ای برای شما، پایگاه اینترنتی مقام معظم رهبری، 21/01/2015 الف:

 http://farsi.khamenei.ir/ndata/news/28731/index.html#en

- مقام معظم رهبری، نامه‌ای برای شما، شبکۀ اینستاگرام، 06/09/2015 ب:

https://instagram.com/letter4you

3. 3. منابع الکترونیکی انگلیسی

- Facebook, 2015/09/05, Help Center, Liking Things on Facebook.

https://www.facebook.com/help/452446998120360

- Moscaritolo, Angela, 2012/06/11, Facebook Tops Social Networks in 126 Countries, pcmag.com.

http://www.pcmag.com/article2/0,2817,2405593,00.asp.

- Salesforce.com, 2015/09/05, The 30 Most Brilliant Social Media Campaigns of the Last Half of 2014.

https://www.salesforce.com/blog/2014/12/the-30-most-brilliant-social-media-campaigns-of-the-last-half-of-2014-152015.html.

- Shaanhaider, 2013/01/01, Social Media Stat and Facts, shaanhaider.com.

http://www.shaanhaider.com/2013_01_01_archive.html.

- Taylor, Jake, 2015/04/03, 211 Million: This Is How Much Online Content is Created Every Minute.

http://www.littlejackmarketing.com/blog/2015/04/this-is-how-much-online-content-is-created-every-minute/

- Twitter Engineering,200 million tweets per day, 2015/09/01: http://blog.twitter.com/2011/06/200-million-tweets-per-day.html

- Wikipedia, 2015/09/03, Size of Wikipedia, wikipedia.org.

https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Size_of_Wikipedia

نویسندگان:

حامد سمسار: کارشناس ارشد گروه مدیریت فناوری اطلاعات 

محمد صادق سمسار: مدرس حوزه علمیه اهواز

 صدیقه کریمی: دکترای برنامه‌ریزی درسی، مدرس دانشگاه پیام نور

فصلنامه جامعه شناسی سیاسی جهان اسلام شماره 7

انتهای متن/