هنوز بخش های مختلف جامعه در حال تحلیل ابعاد مختلف حادثه زلزله کرمانشاه و مرور درس ها و تجربه های این واقعه طبیعی بودند که صبح جمعه هم خبر وقوع زلزله با بزرگی6.1 ریشتر در هجدک کرمان واقعیت اجتناب ناپذیری این رخداد طبیعی را دوباره یادآوری کرد.
هرچند نگارنده دانشی در زمینه ژئوفیزیک و علم زلزله شناسی ندارد، ولی از تلفیق اطلاعات حوزه تخصصی خود (حوزه اقتصادی و سرمایه گذاری) با اطلاعات کارشناسان زلزله شناسی و تکتونیک در زمینه ویژگی های تکتونیکی ایران و وضعیت لرزه خیزی کشور می توان به اهمیت ارتباط این دو حوزه به نظر متفاوت پی برد.
فلات ایران به دلیل برخورد صفحات تکتونیکی عربستان و اوراسیا جزء کمربند لرزه خیزی آلپ- هیمالیا محسوب می شود که این منطقه یکی از فعالترین منطقه برخوردی قاره ای دنیا است. این تصادم و همگرایی صفحات موجب کوتاه شدگی سالیانه 22 میلیمتر در ایران شده که بخش بسیاری از تحمل این همگرایی را گسلهای فعال متعددی در ایران تقبل می کنند و رخداد غالب زمین لرزه ها ناشی از همین فرآیند برخوردی است. به همین دلیل وقوع زلزله های متعدد و بزرگ در پهنه ایران امری طبیعی است و مهمتر از همه غیر قابل اجتناب است.
لازم به ذکر است همین ویژگی تکتونیکی و زمین ساختی موجب وجود شرایط زیستی و تمرکز جمعیتی و سرمایه ای در محدوده گسلهای فعال شده است. بنابراین به دلیل وسعت اثر گسلهای فعال در کشور و ارتباط غیر مستقیم شرایط زیستی و انگیزه های سرمایه ای با تکتونیک فعال، جدا سازی شهرها و سکونتگاه های مردم از محدوده گسلهای فعال غیر ممکن و غیر اقتصادی است. لذا در این شرایط ضرورت اطلاع از چگونگی رخداد زلزله و فعالیت گسلها برای ایمن سازی سازه ها، تاسیسات، مراکز حساس اقتصادی و راه هاو سیستمهای ارتباطی بعنوان شریانهای حیاتی کشور امری بسیار ضروری است.
این ضرورت اساسی همواره این سوال را در ذهن متبادر می کند که آیا مطالعات زلزله شناسی در ایران بصورت کامل انجام می شود؟ آیا قبل از طرحهای توسعه شهری مطالعات تحلیل خطر زمینلرزه و بررسی رفتار لرزه ای این مناطق صورت می پذیرد؟ بطور مثال در همین زلزله های به وقوع پیوسته، علاوه برگسل های مسبب زمین لرزه ، آیا بررسی و مطالعات مناسب و کافی در خصوص سایر گسل های منطقه و چگونگی ارتباط این گسل با دیگر گسلهای فعال منطقه صورت گرفته است تا بتوان نسبت به رخداد زمینلرزه های متاثر از این رخ داد واکنش مناسب داشت؟ آیا در حوزه فعالیت های اقتصادی و امکان سنجی پروژه ها، مطالعات مهندسی و تحلیل خطر زمین لرزه به صورت جدی انجام می شود؟
به جرأت می توان گفت خیر. کافی است از مراکز متولی امر درخواست گزارشهای مرتبط با مطالعات زلزله شناسی را طلب نمایید. خواهید دید در بسیار از شهرها با طرحهای توسعه سرمایه مردم را به سمت مناطقی گسیل کرده اند که هیچ مطالعه زلزله شناسی و رفتار محیط در واکنش به رخداد زمینلرزه انجام نشده است.
کم نیستند شهرکهای صنعتی مناطق اقتصادی که سرمایه گذاران را ترغیب به انباشت سرمایه در مکانی کرده اند که اطلاعات پایه ای زلزله شناسی برای آن انجام نشده است. جالبتر آنکه در برخی از موارد فقط فاصله از گسل را ملاک قرار داده اند، حال آنکه اثر شرایط خاک (ساختگاهی) و رفتار آن در هنگام وقوع زمینلرزه گاه بیش از فاصله تا گسل است. ممکن است صدها کیلومتر از زلزله دور بود ولی سازه در اثر شرایط ساختگاهی و تقویت دامنه تخریب گردد. باید در نظر داشت زلزله قابل پیش بینی نیست. اما امروزه از طریق مطالعات آماری و الگوهای لرزه خیزی می توان تخمینی از احتمال وقوع یک زمین لرزه در آینده مشخص داشت. به عبارتی با تحلیل وضعیت زلزله خیزی منطقه بر اساس زمین لرزه های گذشته و پتانسیل گسل های مستعد منطقه پیش بینی هایی را ارائه کرد.
در سالهای اخیر همواره از اقتصاد مقاومتی صحبت شده و می شود که این الگوی اقتصادی از شرایط ژئوپلتیکی منطقه ناشی می شود و سالهاست واژه پدافند غیرعامل گوشها و چشمها در تیتر های خبری و مراکز مطالعاتی نوازش می بابند. پدافندی که ویژگیهای طبیعی و حوادث غیرمترقبه در آن تعریف شده است. زلزله به جهت وسعت اثرگذاری در هنگام وقوع، یکی از موارد حساس در زمان بحرانهاست. فقط تصور کنید در زمان جنگ تهران و یا هریک از شهرهای کلان کشور و یا قطبهای صنعتی متحمل زمینلرزه بزرگ شوند. آیا همین رخداد مقاومت در مرزها را تهدید نخواهد کرد؟
همه این موارد بر ضرورت و اولویت بالای مطالعات زلزله شناسی تاکید دارند. قطعاً در صورت وجود مطالعات مناسب می توان سازه ها را تا حد ممکن مقاوم طراحی کرد و حتی در مکان یابی، مناطق پر خطر را مشخص و تمرکز جمعیت و سرمایه ها را به سمت مناطق کم خطرتر سوق داد.
با رخداد زمین لرزه های اخیر و علم به شرایط تکتونیکی ایران و امکان رخداد زمین لرزه های بزرگ (با بزرگی بیش از هفت ریشتر) ، ضرورت ارزیابی خطر پذیری لرزه ای بنگاه های اقتصادی مهم و شریانهای حیاتی کشور دو چندان شده است و این سوال اساسی همواره وجود دارد که با توجه به قطعیت زلزله خیز بودن غالب مناطق ایران، چرا فقط و فقط از یک زلزله به زلزله ای دیگر به یاد این موضوع می افتیم؟ چرا در کشور مطالعات کافی و اطلاعات مناسب در زمینه این گسل ها و مناطق زلزله خیز انجام نمی شود؟
--------------------------
** نائب رییس اتاق بازرگانی و صنایع و معادن و کشاورزی ایران