وضعیت سیاسی

از زمان تأسیس این کشور تاکنون، تحولی برای نظارت بر اجرای حکومت وجود نداشته و به تدریج حرکت‌هایی آرام در جهت تحولات سیاسی در این کشور مشاهده می‌شود. اگرچه این کشور آزادی‌های فراوانی را در زمینه‌های اقتصادی و تجاری قائل شده، تلاش کرده است با ایجاد زمینه‌های آزادی مطبوعاتی و فردی، مشارکت بیش‌تر مردمی را در حکومت به وجود آورد. امارات تنها کشور عضو شورای هم‌کاری خلیج فارس است که تاکنون هیچ‌گونه انتخابات مردمی، حتی در سطح شوراهای شهر در آن برگزار نشده است. (باقری چوکامی،1392، ص162ـ163)

هیچ گونه فعالیت حزبی در این کشور وجود ندارد و بیش‌تر دارای جمعیت‌ها و باشگاه‌های اجتماعی، هنری، صنفی، فرهنگی و فکری است که بیش‌ترین هم‌گرایی را با سیاست‌های راهبردی و کلان نظام امارات متحده دارند. مجلس ملی فدرال امارات با عضویت چهل نماینده انتصابی از سوی حاکمان بدون داشتن حق قانون‌گذاری و تصویب قوانین، یا حق رد صلاحیت و تأیید وزیران، فقط به عنوان نهادی مشورتی عمل می‌کند.

بنابراین، در زمینه چگونگی شکل‌گیری اراده سیاسی در امارات متحده باید گفت: شیعیان تقریبأ هیچ دخالتی در امر کشورداری ندارند و هیچ اتحادیه، حزب و سندیکایی وجود ندارد. تشکیل هر گونه حزب سیاسی و انجمن و غیره نیز ممنوع است و هیچ گونه فعالیت سیاسی، اجتماعی و مردمی دیده نمی‌شود. (جعفریان، 1388، ص453) به طور کلی، شیعیان نفوذ چندانی در ساختار سیاسی کشور ندارند. (فاضلی‌نیا،1391، ص167)

برخلاف ایران که شیعیان آن بیش از 90% از جمعیت را تشکیل می‌دهند و مذهب شیعه، حاکمیت دارد، شیعیان در دنیای عرب، مانند امارات متحده عربی تحت حاکمیت اهل تسنن هستند. هم‌چنین بر خلاف ایرانیان که اغلب فارسی‌زبان هستند، شیعیان عرب اشتراکات نژادی با همتای سنی‌مذهب خود دارند و همانند آن‌ها از فرصت‌های سیاسی در دولت بهره‌مند نیستند و لذا اغلب به مشروعیت حکومت معترض هستند. (نکاست، 1387، ج2، ص25) حضور اقلیت شیعیان در امارات، می‌تواند باعث دغدغه خاطر حاکمان امارات باشد.

 این دغدغه خاطر، آن‌ها را واداشته است تا از یک طرف به مقتضای ویژگی‌های تاریخی، اجتماعی، سیاسی و دینی خود از سیاست پافشاری بر تطبیق ظاهر شریعت به روش عربستان سعودی پیروی کنند و از سوی دیگر، سیاست تخریب عفت و اخلاق عمومی را به آرامی در پیکر جامعه تزریق نمایند و برای تحقق هرچه بیش‌تر، بهتر و سریع‌تر این خط‌‌مشی، همه بخش‌هایی را که می‌‌توانند در اعمال این سیاست نقش داشته باشند به خدمت گرفته‌اند.

تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر شیعیان امارات متحده عربی

«تأثیرات فرهنگی و سیاسی انقلاب اسلامی ایران، به علت زمان و مکان وقوع و دستاوردهای آن بسیار بوده است. انقلاب اسلامی، در عرصه مفهوم‌سازی، با خلق عبارات امت واحده، رفع ظلم، ایستادگی و مقاومت که از دل اسلام سیاسی برمی‌آید، حلقه مفقوده تحرک جوامع اسلامی به خصوص شیعیان را نمایان ساخت. امام خمینیŠ، همان‌گونه که به دنبال احیای هویت اسلامی بودند، رهایی از قیود مستکبر و طاغوت را در گفتمان خود جای داد و آن را در چارچوب هویت و بازیابی هویت اسلامی تعریف نمود. این راهبرد نیز هم‌اکنون توسط رهبر معظم انقلاب، زمینه‌ساز احیای بیداری اسلامی در گستره جوامع اسلامی گردیده است.

از سوی دیگر، توانایی انقلاب اسلامی در خلق ذهنیتی جدید در بعد فرهنگی، موجب تثبیت و استقرار سیاسی آن شد و از دل آن، مفاهیم ضدامپریالیستی و ضدصهیونیستی برآمد. بالندگی و رشد گسترده این عبارات و مفاهیم در زمان مقام معظم رهبری، ادبیات مسلطِ عرصه‌های اجتماعی جهان اسلام و به ویژه جغرافیای سیاسی شیعیان جهان را تقویت کرد و در میان آنان موجی از خودباوری و تحرک سیاسی را باعث شد که هم‌چنان با قوت ادامه دارد». (زمانی‌محبوب و مهریان،1391، ص95) به طور کلی، پیروزی انقلاب اسلامی، به عنوان پدیده‌ای بزرگ و شگرف، نگاه جهانیان را به پتانسیل دینی و سیاسی عظیم اسلام جلب می‌کند و رسانه‌ها، اخبار آن را به طور وسیعی در سراسر جهان پخش می‌کنند.

تأثیر انقلاب اسلامی بر کشورهای عربی آسیا، ظریف و پیچیده است. هم‌جواری جغرافیایی، قرب تاریخی و دینی ایران با این دسته از کشورها، از علل این امر است. انقلاب اسلامی طی دو دهه گذشته، فرصت‌ها و تهدیدهای زیادی برای این کشورها داشته و دولت‌ها و ملت‌های عربی، مواضع متنوع و متضادی در برابر آن داشته‌اند. (حشمت‌زاده، 1385، ص71) در محیط منطقه‌ای، مسلمانان امارات متحده نیز به عنوان اقلیتی متفرق و زیر فشار، می‌توانند تأثیرات زیادی از آن بگیرند. در جبهه داخلی امارات نیز بومیان ناسیونالیست و بنیادگرایان طبقه متوسط در اثر موفقیت انقلاب ایران، تشویق شدند تا برای یک اتحاد فدرالی متمرکز، اعمال محدودیت بر مهاجران خارجی، مشارکت واقعی سیاسی و توزیع عادلانه‌تر ثروت، فشار وارد آورند. (امرایی،1387، ص226)

از نظر علمی و جامعه‌شناختی، علل و عوامل متعددی در طول و عرض یک‌دیگر و با نقش و تأثیر کم و زیاد، مستقیم و غیرمستقیم، در شکل‌گیری پدیده‌های کلان اجتماعی و تاریخی مؤثرند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، کشور امارات در مقایسه با دیگر کشورهای عربی، کم‌تر تنشی با ایران داشته است. اقلیت چشم‌گیری از شیعیان تحت تأثیر انقلاب اسلامی، عمدتاً هویت مذهبی و شیعی خود را به واسطه فعالیت‌های مذهبی تحکیم کرده و نمود سیاسی مهمی نداشته‌اند.

از این رو، از نظر «بل»، هویت مذهبی به عنوان سازه روان‌شناختی است که از درک فـرد از ضمیر خودش نسبت به یک نیرو یا موجود متعـالی و یـا یـک گـروه اجتمـاعی- فرهنگـی نشأت می‌گیرد و هدف متعالی، مشخصه غالب آن است. وی بر پایه نظریات جیمز مارسیا درباره هویـت و پایگـاه‌های آن، چهار پایگاه هویت مذهبی آشفته، زودرس، دیررس و کسب‌شده (یک‌پارچه) را مطرح کرد. «فلـین»نیز با بررسی نقش فعالیت‌های عبادی زنان مذهبی سالمند در حفظ حس هویـت فـردیو اجتمـاعی، بیان کرد که افراد از طریق شرکت در فعالیت‌های پرمعنا (فعالیت‌هایعبـادی)، هـویتی را می‌سـازند کـه حس زندگی هدف‌مند و معنادار را موجب می‌شود.
(Dawn. C & Manning, lydiak, 2010, p.16-33)

شیعیان امارات که به دسته‌های بومی و غیربومی تقسیم می‌شوند، تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران برای اکثریت سنی و نیز برای حکومت مرکزی حساسیت‌برانگیز نبودند، ولی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، موجی از شور و احساسات، مسلمانان تمامی منطقه را فراگرفت و شیعیان امارات نیز از این امر مستثنا نبودند. در پی تبلیغات سوء علیه جمهوری اسلامی ایران، حاکمان امارات احساس خطر کردند و محدودیت‌های خاصی را بر شیعیان اعمال نمودند؛ لذا از نفوذ شیعیان در رأس امور و مشاغل حساس کشوری و لشکری بیش از گذشته خودداری کردند. البته تا امروز شیعیان از آزادی نسبی برخوردارند. این آزادی در ابوظبی نسبت به دوبی و شارجه کم‌تر است تا جایی‌که هیچ‌گونه فعالیت رسمی به نام شیعیان در پایتخت امارات انجام نمی‌شود.

به طورکلی، حکومت و یا شهروندان، برخوردهای نامطلوبی با شیعیان ندارند، ولی دولت همواره با تردید به آنان نظر داشته و شیعیان را از هواخواهان و طرف‌داران ایران می‌داند. این شیعیان علی‌رغم این‌که ایران را قبله‌گاه خود می‌دانند، به سبب حساسیت‌های وهابیان موجود در دستگاه حاکم هیأت دولت، سعی می‌کنند از نزدیکی به نهادهای رسمی جمهوری اسلامی ایران و ابراز علاقه علنی به ایران خودداری ورزند. به ویژه ایرانیان مهاجر که تقریباً زیر ذره‌بین مقامات مذهبی امارات قرار دارند و در صورت انجام‌دادن فعالیت‌های مذهبی حساسیت‌برانگیز، اقامت آنان لغو می‌گردد و یا تمدید نمی‌شود.

وضعیت فرهنگی

در امارت متحده عربی اهمیت زیادی به امر آموزش و پرورش داده می‌شود. عربی، زبان رسمی و اداری امارات است که به لهجه‌های عربی فصیح و عربی خلیج محاوره می‌شود. از زبان‌های غیربومی این کشور می‌توان به فارسی، هندی، اردو، بلوچی، انگلیسی و پشتو اشاره کرد.

در مدارس امارات متحده، تنها مذهب اهل تسنن تدریس می‌شود، (جعفریان، 1388، ص453) در کنار این مسأله، شیعیان خوجه اثنا عشری به مسأله تعلیم و تربیت دینی و مذهبی بسیار اهمیت می‌دهند؛ از این رو، در هر کجا تجمع می‌کنند مدارس دینی را بلافاصله راه‌اندازی می‌نمایند. آنان فرزندان خود را از پنج تا شانزده سالگی به مدت ده سال کامل، به حضور در این مدارس به مدت دو ساعت در روز پس از اتمام وظایف درسی مدارس دولتی ملزم می‌نمایند و تمام درس‌ها به زبان انگلیسی است. از این رو، جوانان خوجه اطلاعات بسیار خوبی از مسائل دینی دارند و همگی به طور کامل بر زبان انگلیسی مسلط هستند.

تنها دو مدرسه شیعی بزرگ به نام «مدرسه امام صادق (ع)» در منطقه «السوق‌الکبیر» و دیگری در منطقه «القوز» مخصوص شیعیان تأسیس شده که کودکان شیعی را با مذهب تشیع آشنا می‌سازند. نبود و کمبود مدارس اسلامی و مدرسه علوم دینی برای تربیت نوجوانان و جوانان شیعه که بتواند جوانان را با علوم اسلامی، فقه، حدیث و قرآن آشنا سازد و از وجود آن‌ها برای مقاصد تبلیغی استفاده کند، در این کشور مشهود است.

هم‌چنینچاپ نشریه‌ای به نام نسیم، برای ساکنان ایرانی شیعه‌مذهب، از جمله فعالیت‌های فرهنگی است که در مسجد امام حسین (ع) صورت می‌گیرد. کتابخانه‌ای بالغ بر ده هزار جلد کتاب نیز در این مسجد وجود دارد که قابل استفاده برای جوانان و بزرگسالان ایرانی شیعه است. (جعفریان، 1388، ص453) کمبود کتاب‌فروشی‌ها، کتابخانه‌ها و ویدئوکلوپ‌های اسلامی در سراسر کشور، از مهم‌ترین مشکلات صنعت نشر و کتاب‌خوانی برای شیعیان است.

مناسک و مراسم شیعیان

عیدهای فطر و قربان، از بزرگ‌ترین‌ اعیاد شیعیان امارات و دیگر ساکنان مسلمان این کشور است. مسلمانان مقیم امارات هر یک به شیوه خاص کشور خود، عید فطر را جشن می‌گیرند. مسلمانان و به ویژه شیعیان، در آخرین روزهای ماه مبارک رمضان، با خرید لباس نو و تغییر برخی از لوازم منزل، به استقبال عید سعید فطر می‌روند. مردم امارات بر اساس یک سنت دیرینه، عید را در کنار اعضای خانواده، دوستان و دیگر مسلمانان با شکرگزاری به درگاه خداومند سپری می‌کنند.

شیعیان در روز نخست عید فطر، بعد از خوردن خرما و برخی شیرینی‌های سنتی، لباس‌های جدید پوشیده، به مسجد می‌روند تا نماز عید را اقامه کنند. عید فطر در امارات سه روز تعطیل است و معمولاً شیعیان یک روز قبل از فرارسیدن عید نیز تعطیل هستند. پس از بازگشت از نماز افراد کوچک‌تر به خانه بزرگ‌ترهای خود می‌روند تا عید را به یک‌دیگر تبریک گویند. مسلمانان و به ویژه شیعیان، پس از یک ماه روزه و عبادت، در منازل خود با شیرینی، میوه و انواع خوراکی‌ها از میهمانان خود پذیرایی می‌کنند.

برگزاری جشن‌های مختلف در منازل و مکان‌های مختلف به همراه اعضای خانواده، فامیل و دوستان و چراغانی این مکان‌ها، از دیگر سنت‌های شیعیان پس از یک ماه روزه‌داری است. بازی‌های دسته‌جمعی، نقاشی با حنا روی دست و داستان‌سرایی، از دیگر مراسم‌هایی است که در ایام عید فطر برگزار می‌شود.

آیین‌ها و مراکز مذهبی

شیعیان‌ امامیه، شامل ملیت‌های ایرانی، لبنانی‌، عراقی‌، پاکستانی‌، هندی‌، بحرینی‌ و افغانی می‌شوند که نسبت به سایر کشورهای حوزه خلیج فارس، از آزادی عمل مناسب‌تری برای برگزاری مراسم‌های مذهبی برخوردارند. شیعیان در فعالیت‌های مذهبی خود آزادند. شیعیان هندی یا پاکستانی نیز به برگزاری مراسم عزاداری و سخنرانی‌های مذهبی به صورت سنتی پای‌بند بوده، تشکیلات منسجم ندارند. اغلب آن‌ها به انقلاب اسلامی ایران بی‌اعتنا هستند.

در ماه محرم، با توجه به این‌که هیچ‌گونه مسجد یا مقر فرهنگی ویژه ایرانیان شیعه‌ در ابوظبی وجود ندارد، مراسم عزاداری و جشن‌های خاص شیعیان ایرانی در سفارت جمهوری اسلامی ایران برگزار می‌شود. حدود 3ـ4 هزار ایرانی شیعه در روزهای تاسوعا و عاشورا در این مراسم شرکت می‌کنند. البته در دوبی و شارجه که شیعیان نسبتاً آزادی عمل بیش‌تری دارند، مساجد و حسینیه‌های ویژه ایرانیان موجود است که مراسم ویژه شیعیان در آن‌ها برگزار می‌گردد؛ مانند مسجد بزرگ امام حسین (ع) به امامت نماینده مقام معظم رهبری، مسجد الزهراء(س)، حسینیه لاری‌ها و حسینیه گراشی‌ها.

اقامه نماز جمعه با خواندن دو خطبه عربی و فارسی، برقراری جلسات قرائت قرآن، دعاهای کمیل و ندبه و نیز برگزاری مراسم اعیاد و سوگواری اهل‌بیت‰، از جمله آیین‌های مذهبی شیعیان امارات متحده عربی است. (جعفریان، 1388، ص451-453)

بیش از 3500 باب مسجد در امارات متحده عربی وجود دارد که فعالیت‌های خود را تحت کنترل دولت، وزارت دادگستری اوقاف و امور اسلامی انجام می‌دهند و بیش‌تر از ائمه کشورهای عربی به ویژه مصر، یمن، عربستان و عمان استفاده می‌نمایند. نماز جماعت در پنج نوبت و در زمان مقرر اقامه می‌گردد و مردم به مساجد به دید کاملاً محترمانه و مقدس نگاه می‌کنند و تقید دارند نمازهای یومیه را در مساجد به صورت جماعت (به ویژه شهروندان شیعه مذهب اماراتی و دیگر کشورهای عربی) اقامه نمایند.

در مساجد به جز اقامه نماز جماعت و جمعه و برخی از مراسم‌های مذهبی و به ندرت مجلس ترحیم، برنامه دیگری صورت نمی‌گیرد. البته در ماه مبارک رمضان در همه مساجد، قبل از نماز مغرب، با آب‌میوه، میوه و دوغ، خرما، آب و چای و در بسیاری دیگر از مساجد نیز با غذای گرم از نمازگزاران و روزه‌داران پذیرایی به عمل می‌آید و بعد از نماز عشا، نماز تراویح (ویژه اهل تسنن) به مدت یک ماه در مساجد برگزار می‌گردد.

ترکیب نمازگزاران از گروه‌های سنی مختلف زیر هجده سال، میان‌‌سال و به ندرت سالخورده تشکیل می‌گردد و شهروندان تحصیل‌کرده و عامی، بازاری، نظامی و نظایر آن حتی پلیس راهنمایی و رانندگی و پلیس انتظامی، همه در کنار شیعیان در نماز جماعت شرکت می‌کنند. مساجد هیچ گونه انتشارات خاصی برای مسلمانان شیعه و سنی ندارند و کارهای هنری نیز در آنان صورت نمی‌گیرد و احترام ویژه‌ای برای مسجد قائل هستند. حتی برای آموزش حفظ و تلاوت قرآن کریم نیز مراکز ویژه‌ای با همین عنوان در نظر گرفته ‌می‌شود.

فراوانی مساجد بسیار زیاد است و خیابانی نیست که در آن مسجد یافت نشود. به طوری که موقع اذان، صدای اذان‌های مساجد مختلف به راحتی شنیده می‌شود و گاه نیز می‌توان از یک مسجد، مسجد دیگر را نیز مشاهده کرد. اهل تسنن در مقایسه با شیعیان، بسیار به اقامه به موقع نماز در مسجد و به صورت جماعت مقید هستند. در روزهایی که نماز جمعه برگزار می‌شود، تمام مساجد، خیابان‌ها و پیاده‌روها نیز مملو از نمازگزاران است که همراه با فرزندان پسر خود حضور دارند.

مسجد شیعیان العین[6] نیز در شهر العین وجود دارد. علاوه بر مساجد، حسینیه‌هادر امارات متحده زیاد هستند، به طوری که بیش‌تر شهرها حسینیه دارند. بحرینی‌هاو پاکستانی‌های شیعه‌مذهب، هر کدام به طور جداگانه حسینیه‌ای مختص خوددارند که مراسم عزاداری آن‌ها به صورت عمومی و در فضایی کاملاً آزاد برگزارمی‌شود. در نزدیکی مسجد امام علی (ع) در دوبی نیز حسینیه حاج ناصر و هم‌چنینحسینیه کراشیه قرار دارد.

 حسینیه لاری‌ها، از دیگر مراکز شیعی این شهر است. (جعفریان، 1388، ص453) همه حسینیه‌های ایرانی را خود مردم و به صورت مستقل اداره می‌کنند.

شیعیان خوجه اثنا عشری در حال حاضر تنها یک حسینیه بزرگ در دوبی و دو مدرسه با سیصد دانش‌آموز، فدراسیون ورزشی جعفری و هیأت تجار جعفریه دارند و از طریق همین مراکز، فعالیت‌های فرهنگی، اسلامی،مذهبی، عبادی، ورزشی و تجاری خود را زیر پوشش قرار می‌دهند.

شیعیان خود هزینه‌های مساجد و حسینیه‌ها را تأمین می‌کنند و دولت امارات متحده، هیچ کمک مالی به مساجد شیعه ندارد. در حالی که دولت مبالغ مالی چشم‌گیری برای ساخت و تجهیز برخی از مساجد اهل سنت اختصاص داده است. (جعفریان، 1388، ص453)

شیعیان در امارات دارای اداره اوقاف جعفری هستند که بر اساس فرمان حاکم وقت دبی در 27 دسامبر 1971میلادی تأسیس گردید و به موجب آن سیدمهدی حکیم فرزند مرحوم آیت‌الله‌العظمی حکیم به عنوان رئیس شورای عالی اوقاف تعیین شد. در زمان ریاست ایشان اداره اوقاف جعفری فعال بود. این فعالیت تا دوره ریاست
آقای سیدعبدالله الغریفی نیز ادامه داشت و پس از اخراج وی از امارات، ریاست اوقاف به یکی از سرمایه‌داران بزرگ شیعی به نام حسن فردان واگذار گردید و به دلیل نداشتن حس و غیرت مذهبی و وابستگی وی به شیوخ، اغلب فعالیت‌ها تعطیل شد.

در حال حاضر در جلسات ماهانه شورای عالی فقط درباره مسائل پیش‌افتاده از قبیل عزل و نصب افراد و پرداخت حقوق و اداره مراسم مذهبی سنتی بحث و گفت‌وگو می‌شود. اداره اوقاف، بیش‌تر امور شیعیان عرب را سرپرستی می‌کند و روحانیان عرب‌زبان را برای برپایی مراسم مذهبی حتی در مساجد و حسینیه‌هایی که زیر پوشش دارد
دعوت می‌کنند. متأسفانه تاکنون نمایندگی مقام معظم رهبری و نهادهای ذی‌ربط هیچ‌گونه ارتباط سازنده‌ای با اداره اوقاف جعفری نداشته‌اند، در حالی‌که اداره مذکور موقعیت والایی دارد که ارتباط با آن‌ها می‌تواند برای شیعیان مفید و مؤثر باشد. (حسینی،1376، ص6)

کمبود مراکز فرهنگی، هنری، آموزشی و ورزشی ویژه شیعیان و هم‌چنین کمبود صندوق‌های قرض‌الحسنه و مؤسسات خیریه غیرانتفاعی، بخشی از کمبودهای شیعیان به شمار می‌رود و ضرورت تجدیدنظری جدی در نوع نگاه به این مسائل احساس می‌شود. شیعیان خوجه اثنا‌عشری تشکیلات عظیمی دارند و از طریق فدراسیون جهانی شیعیان خوجه در انگلستان اداره می‌شوند. طبق قوانین مصوب، هر پانصد نفر از شیعیان خوجه دارای یک نماینده در شورای مرکزی هستند. آنان در حال حاضر یک حسینیه بزرگ، دو مدرسه و یک هیأت ورزشی و تجاری دارند.

سازمان روحانیت شیعه

عموماً شیعیان خوجه اثنا‌عشری جهان از جمله امارات، به طور سنتی از مراجع تقلید نجف به ویژه آیت‌الله سیستانی تقلید می‌کنند و همواره سعی دارند از سیاست دوری گزینند.

نبود روحانی جامع، عالم و ذی‌نفوذ و کمبود روحانیان باکفایت، متعهد، تحصیل‌کرده و مردم‌دار در امارات مشهود است که بتواند اداره و رهبری شیعیان را در دست گیرد و آن‌ها را در تمام زمینه‌ها هدایت نماید و بدین‌ وسیله برای شیعیان مرکزیت قوی در کشور ایجاد نماید. وجود چنین روحانی متشخصی می‌تواند نقشی کلیدی و حیاتی داشته باشد. متأسفانه تاکنون نمایندگی مقام معظم رهبری در امارات متحده عربی نتوانسته است جایگاه اصلی خود را بیابد و بسیار ضعیف عمل نموده و فعالیت‌های خود را در چارچوب خانواده‌های ایرانی  اعزامی از سوی نهادها و سازمان‌ها و مؤسسات جمهوری اسلامی محدود نموده است.

شیعیان در این کشور به دادگاه‌ها نمی‌روند و در حل و فصل اختلافات، به علمای شیعه رجوع می‌کنند؛ زیرا هیچ دادگاهی وجود ندارد که بتوان در آن، احکام را طبق مذهب جعفری صادر کرد. تمامی امور اسلامی و شرعی مانند ازدواج، طلاق و مسأله‌ ارث‌ در اسلام‌ و نیز امور فقهی‌ دیگر نظیر مهریه، نفقه، دیه‌ عاقله‌ و ...، زیر نظر علمای شیعه حل و فصل می‌شوند. این علما معتقدند بعد از رسول خدا (ص) و امام معصوم، «فقیه جامع‌الشرایط» یا همان آیت‌الله‌العظمی باید مشکلات دینی مردم را حل و فصل کند. این علما از سوی دادگاه‌های امارات متحده عربی، اذن رسمی بر این امر دارند.

از شخصیت‌های برجسته شیعیان در این کشور می‌توان به نماینده مقام معظم رهبری، امام جمعه منصوب در دوبی جناب حجت‌الاسلام ‌والمسلمین شاهچراغی و حجت‌الاسلام‌ والمسلمین سیدمرتضی کشمیری که نمایندگی آیت‌الله سیستانی را بر عهده دارند، اشاره کرد. آقای مهدی تاجر نیز جزء شخصیت‌های بارز اقتصادی شیعیان است. هم‌چنین در اسفندماه سال 1388 مقام معظم رهبری، حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیدمحمود مدنی بجستانی را به عنوان نماینده خویش در امارات و امام جمعه دبی منصوب کردند. ایشان در سال 1395 به ایران بازگشتند و مدیریت جامعه‌الزهرا(س) را در شهر قم برعهده گرفتند.

وضعیت اقتصادی

اقتصاد امارات متحده عربی تا پیش از کشف نفت، به‌طور محدود بر اساس تجارت، صید مروارید، ماهی‌گیری و کشاورزی استوار بود. اما پس از کشف نفت، اقتصاد این منطقه به صورت کلی تغییر یافت. هم‌اکنون اقتصاد امارات بر پایه نفت و گاز استوار است و ابوظبی تولیدکننده اصلی آن به شمار می‌آید. این مسأله، باعث تسلط ابوظبی بر سایر مناطق امارات شده است. 82% کل درآمدهای ارزی امارات از درآمدهای نفتی تأمین می‌گردد. پس از نفت، تجارت و بازرگانی، دومین منبع مهم اقتصاد امارات، از عوامل مهم زمینه‌ساز برای توسعه هم‌کاری‌های اقتصادی بین کشورها به‌شمار می‌آید.

شیخ‌نشین دوبی که توسط خانواده آل‌مکتوم تأسیس شد و تا امروز نیز این خانواده بر آن حکومت می‌کنند، یک مرکز عمده تجاری در منطقه خلیج فارس محسوب می‌شود. (سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی،1376، ص8ـ9) به دلیل حضور قاطع شیعیان در بخش اقتصاد، آنان به عنوان یک اقلیت ساده شناخته می‌شوند. شغل بیش‌تر شیعیان تجارت و بازرگانی (جعفریان، 1388، ص451ـ453؛ فاضلی‌‌نیا،1391، ص167) است و برخی به کارهای ساده مشغول هستند. (جعفریان، 1388، ص451) شیعیان بحارنه نیز به تجارت و کشاورزی اشتغال دارند. (متقی‌زاده، 1384، ص155) هم‌چنین تعداد زیادی از شیعیان ایرانی، از نظر اقتصادی و فرهنگی فقیر هستند و به صورت کارگر و خدمه مشغول کارند. (حسینی، 1376، ص6)

به طور کلی شیعیان در امارات، از وضع اقتصادی خوبی برخوردارند؛ زیرا این کشور، یکی از پایگاه‌های مهم تأمین بیت‌المال مرجعیت شیعه است و موقعیت اقتصادی مهمی دارد و تاجران و بازرگانان بزرگ شیعه در آن مستقر هستند. شیعیان می‌توانند در هر کار غیر از مناصب سیاسی مهم وارد شوند و به هر منصبی نایل گردند. شغل‌های ارتشی و پلیسی برای عموم آزاد است و شیعیان می‌توانند وارد ارتش شده، به درجات عالی دست یابند؛ البته تا رتبه معینی حق پیشروی دارند.

وضعیت اجتماعی

مردم بومی این کشور که از قرن‌ها پیش از عربستان سعودی، یمن و عمان راهی این سرزمین شده‌اند، اعراب بدوی هستند که از قبایل، عشایر و طوایف چندی تشکیل شده‌اند. نظام و بافت اجتماعی کشور امارات متحده به‌صورت قبیله‌ای و عشیره‌ای است. نفوذ عمیق تربیت و اخلاق، نظام ارزشی و سیاسی و عشیره‌ای، کوچکی سرزمین و کمی جمعیت، نوعی ثبات اجتماعی و سیاسی را در این کشور به ارمغان آورده است. این سرزمین دارای مردمانی ملایم، مسالمت‌جو، صبور و بردبار، محافظه‌کار و بدون خشونت، خون‌گرم و پرتسامح، وفادار و امین، ساده و صریح، واقع‌بین و اصیل است.

به طور کلی نظام اجتماعی این کشور و جهت‌گیری حاکمان آن، تحت تأثیر فرهنگ عربی، ارزش‌های اسلامی و آداب و رسوم قبیله‌ای قرار دارد. همه این قبایل، از لحاظ جغرافیایی در سراسر امارات پراکنده هستند و این پراکندگی، عامل مشکلات بسیاری برای شیخ‌نشین‌هاست. وجود تنوع قومی- قبیله‌ای در امارات متحده، به لحاظ مذهبی و فرهنگی، تبعات سیاسی گوناگونی به همراه دارد.

امّا وجود دشمن خارجی مشترک این گسستگی را مانع می‌شود. به ویژه قبیله‌های مختلفی که با کشورهای همسایه سنخیت قومی- مذهبی دارند، دارای تعارضات و گرایش‌های گریز از مرکز هستند. هم‌چنین با وجود آن‌که حدود 96% از ساکنان این کشور مسلمان هستند، مذاهب مختلفی چون حنبلی، شافعی، مالکی، شیعه و گروه اقلیت وهابی مشاهده می‌گردند که این تنوع مذهبی، می‌تواند تأثیر فراوانی بر بافت اجتماعی کشور داشته باشد. (متقی‌زاده، 1384، ص93ـ95)

فرهنگ و نظام نیرومند قبیله‌ای حاکم، به تدریج به وسیله قومیت عربی جایگزین می‌گردد و اسلام نیز عامل قوام‌دهنده و وحدت‌بخش اجتماعی مردم محسوب می‌شود.

ایرانیان مهاجر تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، وضعیت رفاهی بسیار خوبی در امارات داشتند و دولت این کشور نیز درهای خود را به روی ایرانیان بازگذاشته بود، به طوری که رفت‌وآمد مداوم ایرانیان به امارات و حضور آنان در مشاغل مختلف، یکی از مشاغل اصلی و منابع کسب درآمد مردم استان‌های جنوبی فارس، هرمزگان، کرمان و خوزستان را تشکیل می‌داد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و حمایت شیعیان و به طور کلی ایرانیان از سقوط رژیم شاهنشاهی در ایران، موج تبلیغات منفی علیه ایران در سراسر جهان به راه افتاد و امریکا و سایر کشورهای غربی، اعراب حاشیه خلیج ‌فارس را متقاعد نمودند که جمهوری اسلامی قصد مداخله در امور داخلی آن‌ها و در صورت امکان سرنگونی دولت‌های آنان و روی کار آوردن حکومت‌های وابسته به خود را دارد. لذا موجی از سوء‌ظن در بین این کشورها علیه ایرانیان موجود اعم از شیعه و سنی (به ویژه شیعیان) به راه افتاد، به گونه‌ای که بسیاری از ایرانی‌هایی که ده‌ها سال در امارات (و سایر کشورهای عربی حوزه خلیج فارس) اقامت داشتند، به بهانه‌های واهی از کشور اخراج شدند و از ورود ایرانیان جدید به امارات خودداری شد.

پس از پایان جنگ تحمیلی، روابط جمهوری اسلامی ایران و امارات متحده عربی بهتر شد و محدودیت‌های وضع‌شده بر ایرانیان کم‌تر گردید؛ حتی به برخی از ایرانیان جدیدالورود اقامت‌های یک‌ساله و چندساله اعطا کردند؛ ولی پس از چند سال بر اثر اعمال نفوذ امریکا و وسیله‌های غربی که مخالف بهبود روابط ایران با کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس بودند، امارات با دستاویز قرار دادن شعار استرداد جزایر سه‌گانه تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی (جزایر ایران)، سطح روابط خود را با ایران کاهش داد و تبلیغات منفی درباره اشغال این جزایر توسط ایران و لزوم بازگرداندن آن‌ها به امارات را به راه انداخت که طبیعتاً این امر نتایج سوئی در برخورد با ایرانیان مقیم نیز برجای گذاشت و محدودیت‌های اعمال‌شده که کم‌تر و کم‌رنگ‌تر شده بودند، دوباره شدت گرفت.

علاوه بر شیعیان ایرانی، مقامات امارات اجرای این پیشنهاد را در مورد شیعیانی از عراق، لبنان و سوریه در سال‌های 2009 و 2010میلادی شروع کردند و هزاران شیعه را که بیش‌تر آنان از عراق و لبنان بودند، از این کشور اخراج کردند، اما اکنون این طرح شامل تعداد بیش‌تری از شیعیان از جمله شیعیان افغانستان، پاکستان، هند و برخی از ملیت‌های افریقایی شده است. این اقدامات به منظور اجرای سیاست پاکسازی امارات از شیعیان است؛ زیرا مقامات این کشور معتقدند شیعیان مقیم امارات، با وجود آن‌که از ملیت‌های مختلف هستند، از نظر راهبردی با ایران ارتباط دارند و باید از دست آن‌ها راحت شد.

ایرانیان سنی‌مذهب موجود در امارات متحده عربی از موقعیت اجتماعی بهتری نسبت به ایرانیان شیعه برخوردارند. بیش‌تر ایرانیانی که به تابعیت امارات درآمده‌اند، سنی‌مذهب هستند. ایرانیان شیعه‌ای که موفق به گرفتن تابعیت امارات شده‌اند غالباً تظاهر به سنی‌مذهب بودن می‌نمایند و از حضور در محافل شیعیان در حد امکان دوری می‌ورزند. ایرانیان موجود در امارات را از نظر وضعیت تابعیت و اقامت به شرح زیر تقسیم‌ می‌کنند:

به طور کلی، اکثر ایرانیان مهاجر (96% جمعیت مسلمان) سنی‌مذهب هستند و موقعیت اجتماعی بهتری نسبت به شیعیان دارند.

نتیجه

16% کل جمعیت امارات متحده عربی شیعه هستند که تقریباً معادل 380 هزار نفر است. از میان آنان، شیعه داوزده امامی از فرق رایج شیعیان در این کشور است. شیعیان بومی در این کشور با توجه به ترکیب مهاجرپذیری بسیار بالا، در حدود پنجاه هزار نفر برآورد گردیده است. بیش‌تر شیعیان مهاجر از کشورهای ایران، هند، عربستان سعودی، بحرین و پاکستان هستند و اکثریت با ایرانی‌هاست. هم‌چنین از مناطق شیعه‌نشین در این کشور می‌توان به دوبی، ابوظبی و تا حدودی به شارجه اشاره کرد.

شیعیان در این کشور در موقعیت مناسبی از نظر حکومت و ارتباط با دولت قرار دارند، ولی نمی‌توان آن را یک ویژگی قابل توجه برشمرد. در هر حال نبودن موانع و مشکلات خود یک ویژگی و امتیاز محسوب می‌شود. به طور کلی، شیعیان در امارات متحده، نفوذ چندانی در ساختار سیاسی کشور ندارند. با توجه به عدم فعالیت احزاب و گروه‌ها در این کشور، شیعیان نیز احزاب و گروه‌های رسمی و قانونی ندارند. ولی باید یادآور گردید که همه امور مذهبی و دینی مربوط به حکومت، از طریق اداره اوقاف جعفری که در دوبی مستقر است، اداره می‌گردد و سایر امور مذهبی مربوط به جمهوری اسلامی ایران از طریق مسجد امام حسین (ع) اداره و پی‌گیری می‌شود.

 به طور خلاصه، شیعیان تقریباً هیچ دخالتی در امر کشورداری ندارند و هیچ اتحادیه، حزب و سندیکایی وجود ندارد. تشکیل هر‌گونه حزب سیاسی و انجمن و غیره نیز ممنوع است و هیچ گونه فعالیت سیاسی، اجتماعی و مردمی دیده نمی‌شود. شیعیان در امارات از وضع اقتصادی خوبی برخوردارند؛ زیرا امارات متحده عربی، یکی از پایگاه‌های مهم تأمین بیت‌المال مرجعیت شیعه است و موقعیت اقتصادی مهمی دارد و تاجران و بازرگانان بزرگ شیعه در آن مستقر هستند. وضعیت اقتصادی و معیشتی شیعیان در حد بسیار بالایی نیست و می‌توان آن را متوسط اعلام کرد؛ زیرا آنان به عنوان یک اقلیت ساده شناخته می‌شوند که به مشاغل تجاری و بازرگانی و برخی نیز به کارهای ساده از جمله کشاورزی و کارگری مشغول هستند.

شیعیان از نظر فرهنگی در سطحی نسبتاً پایین قرار دارند و صرفاً به مسائل و احکام شرعی توجه می‌نمایند. فعالیت آنان در این زمینه عبارتند از: مراسم و مناسبات مربوط به دهه اول محرم و صفر، ایام ماه مبارک رمضان، شب‌های قدر، مراسم تولد و وفات امامان‰ در طول سال.

نظام و بافت اجتماعی امارات متحده به صورت قبیله‌ای و عشیره‌ای است. به طور کلی، نظام اجتماعی این کشور و جهت‌گیری حاکمان آن، تحت تأثیر فرهنگ عربی، ارزش‌های اسلامی و آداب و رسوم قبیله‌ای قرار دارد. در جامعه مسلمانان ساکن در امارات، همه فرق اسلامی در وضعیت نسبتاً خوبی در کنار یک‌دیگر زندگی می‌کنند و ارتباط شیعیان با غیرشیعیان، مسالمت‌آمیز و محترمانه قلمداد می‌شود.

پی نوشت:

[5]. مسجد امام حسین (ع) مرکز شیعیان ایرانی است و نماینده مقام معظم رهبری امور شیعیان ایرانی را از طریق دفتر نمایندگی، مستقر در این مسجد اداره می‌کند.

[6]. علاوه بر مسجد شیعیان العین تشکیلاتی دولتی به نام اداره رسمی اوقاف جعفری در دوبی بر فعالیت مساجد شیعیان نظارت دارد و زیر نظر غیرمستقیم حکومت محلی دوبی عمل می‌کند. قابل ذکر است یکی از برنامه‌های ویژه اداره اوقاف جعفری دوبی، دعوت هرساله از خطیب و فقیه معروف جهان اسلام مرحوم دکتر احمد وائلی (عراقی الاصل) بود که وی در ایام ماه مبارک رمضان در مساجد شیعیان در شهرهای مختلف سخنرانی می‌کرده است.

مراجع

امرایی، حمزه، انقلاب اسلامی ایران و جنبش‌های اسلامی معاصر، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1387.
2. بهرامی، حسین، آمار جمعیت شیعیان جهان از نگاه انجمن Pew، 1388.
3. تقی‌زاده داوری، محمود، گزارشی از آمار جمعیتی شیعیان کشورهای جهان براساس منابع اینترنتی و مکتوب، قم: شیعه‌شناسی، 1390.
4. توال، فرانسوا، ژئوپلیتیک شیعه، ترجمه کتایون باصر، تهران: ویستار، 1384.
5. جعفریان، رسول، جغرافیای تاریخی و انسانی شیعه در جهان اسلام، قم: انصاریان، 1368.
6. ـــــــــــــــ ، اطلس شیعه، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1388.
7. باقری چوکامی، سیامک، شیعه در خاورمیانه، تهران: امیرکبیر، 1392.
8. حافظ‌نیا، محمدرضا، خلیج فارس و نقش استراتژیک تنگه هرمز، تهران: سمت، 1391.
9. حسینی، سیدعلی، بررسی اوضاع اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، جغرافیایی کشور امارات متحده عربی، تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، 1376.
10. حشمت‌زاده، محمدباقر، تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر کشورهای اسلامی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1385.
11. دورکیم، امیل، صور بنیانی حیات دینی، ترجمه باقر پرهام، تهران: نشر مرکز، 1383.
12. سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، گزارشی از شیعیان امارات متحده عربی، تهران: 1376.
13. صالحی امیری، سیدرضا، مفاهیم و نظریه‌های فرهنگی، تهران: ققنوس، 1388.
14. عرب‌احمدی، امیربهرام، شیعیان خوجه اثنا‌عشری در گستره جهان، قم: شیعه‌شناسی، 1389.
15. فاضلی‌نیا، نفیسه، ژئوپلیتیک شیعه و نگرانی غرب از انقلاب اسلامی، قم: شیعه شناسی، 1391.
16. گروه مؤلفان، ژئوپلیتیک منطقه خلیج فارس با تاکید بر شیعیان، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1388.
17. گلی زواره، غلامرضا، جغرافیای جهان اسلام؛ آشنایی با کشورهای اسلامی و قلمرو اقلیت‌های مسلمان، قم: مؤسسه امام خمینیŠ، 1389.
18. متقی‌زاده، زینب، جغرافیای سیاسی شیعیان منطقه خلیج فارس، قم: شیعه شناسی، 1384.
19. زمانی محبوب، حبیب و حسین مهریان، «چرایی و چگونگی بازخیزش و نقش‌آفرینی شیعیان منطقه خلیج فارس»، مجله حصون، سال نهم، ش 36، 1391، قم: پژوهشکده تحقیقات اسلامی نمایندگی ولی فقیه در سپاه.
20. میررضوی، فیروز و بهزاد ‌احمدی لفورکی، راهنمای منطقه و کشورهای حوزه خلیج فارس، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر، 1383.
21. نکاست، اسحاق، شیعیان در جهان عرب مدرن عراق، لبنان و حوزه خلیج فارس، ترجمه ارسلان قربانی شیخ‌نشین، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، 1387.
22. نواب، سیدابوالحسن، درسنامه جغرافیای تشیع، تشیع در جهان معاصر، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب، 1393.
23. Dawn.C & Manning, lydiak, a new paradigm for qualitative research in the United States: The era of the Third age. Qualitative Socialogy Review, 2010.
24. Geertz, Clifford, Interpretation of Cultures, New York: Basic Book, 1973.

نویسندگان:

حبیب‌رضا ارزانی: استادیار پژوهشگاه فرهنگ و علوم اسلامی

زهرا سادات کشاورز: دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

فصلنامه شیعه شناسی شماره 54

انتهای متن/