به گزارش ایرنا، رگ های خشک و بی جان زمین، نشانی از زخم به جا مانده از تلاش غارتگران آب برای سرقت این مایه حیاتی دارد؛ تا جایی که زمین، تنها راه برای حفظ اندک مایه حیاتی باقی مانده را پناه دادن آن در عمق زمین و فرسنگ ها دورتر از دسترس انسان می بیند.
پیشینیان و موی سپید کرده ها به خوبی به یاد دارند که روزی برای دسترسی به آب، نیاز به کندن چاه های عمیق نبود بلکه با یک تا 2 متر حفر گودال هم می شد به آب رسید؛ اما چشم طمع بشر به این مایع حیاتی و برداشت بی رویه و بدون نظارت آن، تخریب دشت ها و بیابانی شدن زمین را موجب شد و در تداوم دست اندازی به این منابع خدادادی، چهره طبیعت نیز به نشانه اعتراض به قدرنشناسی انسان، تهی از زیبایی و سرسبزی شد.
با وجود فریادهای بی صدای زمین، بشر بی توجه به این زنگ خطرها و هشدارها همچنان به غارت بی حد و حصر از این منبع خدادادی ادامه داد و ثمره این بی توجهی و بی برنامه گی در برداشت از آب های زیر زمینی، فرو نشست زمین و پدید آمدن فروچاله هایی بزرگ و عمیق در دشت های فامنین، کبودرآهنگ و قهاوند بود به طوری که به گفته کارشناسان زمین شناسی، مشابه فروچاله های دشت کبودرآهنگ از نظر عمق و بزرگی در کشور دیده نشده است.
طبق آمارهای ارائه شده تاکنون 14 استان ایران از جمله تهران، کرمان، یزد، اصفهان، خراسان رضوی، همدان، فارس، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، سمنان، البرز، قزوین، مرکزی، اردبیل و گلستان با پدیده فرونشست زمین مواجه شدند.
تمامی کارشناسان حوزه آب و زمین شناسی بر این امر اتفاق نظر دارند که استفاده بی رویه از آبهای زیر زمینی و مدیریت نادرست آن عامل اصلی پدیده فرونشست زمین است.
آمارها روند مصرف آب در ایران را بسیار بیشتر از استاندارد نشان می دهد در حالیکه ایران با متوسط نزولات جوی 260 میلی لیتر در سال، از کشورهای خشک جهان و دارای منابع آب محدود است.
کارشناسان معتقدند سرانه منابع آب تجدید شونده هر ساله رو به کاهش می رود و پیش بینی ها گویای این است که در سال 1400 رقم پیش بینی شده برای این حوزه به حدود 800 متر مکعب کاهش می یابد که این آمار پایین تر از مرز کم آبی یعنی یک هزار متر مکعب است.
در این میان برخی کارشناسان جانمایی نادرست نیروگاه شهید مفتح و حفر چاه های عمیق برای این نیروگاه را از عوامل خشک شدن دشت های کبودرآهنگ و مهاجرت روستانشینان می دانند تا جایی که این نیروگاه و نحوه تامین آب آن سالها به یکی از معضلات اساسی استان همدان تبدیل شده بود.
برای برون رفت از این معضل هر چند دیر هنگام ولی اجرای خط انتقال پساب فاضلاب تصفیه خانه شهر همدان به نیروگاه شهید مفتح با بهره گیری از محل اعتبارات وزارت نیرو پیگیری شد و این نخستین باری بود که پساب فاضلاب برای تولید برق در کشور به کار گرفته شد؛ گویا با اجرایی شدن این طرح بیش از 80 درصد نیاز نیروگاه بخاری به آب کاهش می یافت.
به دنبال اجرای طرح انتقال پساب، از 22 حلقه چاه نیروگاه شهید مفتح 20 حلقه از مدار خارج شد و تنها 2 حلقه چاه برای استفاده شرب و بهداشت فعال باقی ماند.
البته تلاش دیرهنگام برای اجرای چنین طرحی موجب کاهش سطح آب، افزایش شوری خاک و کاهش پوشش گیاهی و در نهایت بیایانی شدن 65 هزار هکتار از اراضی این استان در محدوده قهاوند شد.
فرماندار کبودرآهنگ در این خصوص به ایرنا، گفت: اگر بگوییم نیروگاه شهید مفتح تأثیری برآب منطقه نداشته صحیح نیست، اما این که بخواهیم تمام مشکلات ناشی از کم آبی را به خاطر وجود نیروگاه بدانیم هم اشتباه است؛ چراکه این شهرستان چندسالی است که با پدیده خشکسالی مواجه است، در حالی که نیروگاه بیش از دو دهه مشغول به فعالیت است.
احسان قنبری اظهار کرد: چندسالی است که تأمین آب نیروگاه از محل تصفیه فاضلاب های شهری صورت می گیرد و با ساخت برج های خنک کننده خشک نیروگاه، مصرف پساب ها نیز کاهش داشته است.
وی تاکید کرد: کمبود آب در کبودرآهنگ یک شبه رخ نداده است، بلکه هر ساله آب های زیرزمینی این منطقه یک متر افت کرده اند که علاوه بر نیروگاه عوامل دیگری چون مصرف ناصحیح آب و حفر چاه های غیرمجاز در گرفتار شدن شهرستان با تنش آبی موثر بوده است.
قنبری گفت: با وجود تلاش مسئولان برای مسدود کردن چاه های غیر مجاز، در سه سال گذشته یک سوم این چاه ها مسدود شده و برخی نیز اقدام به حفر مجدد چاه غیرمجاز کردند.
فرماندار کبودرآهنگ بر ضرورت اصلاح نحوه کشت برای مدیریت آب تاکید کرد و گفت: چند سالی است محصولات پر آب بری چون سیب زمینی کمتر در این شهرستان کشت می شود و محصولاتی چون زرشک، زعفران و بادام جایگزین آن شده است.
مرتضی عزالدین یکی از کارشناسان حوزه آب که پیشتر مدیریت آب منطقه ای همدان را بر عهده داشت، درباره علل و عوامل ایجاد فروچاله های استان، گفت: آب یک ماده هیدرولیکی است که به دلیل حجم و فشار خود، لایه‌های زمین را به صورت پایدار نگه می دارد.
وی عنوان کرد: با خالی شدن آبخوان، لایه هیدرولیک ضعیف شده و فشار آن کاهش می یابد و در ادامه زمین نشست کرده و فروچاله یا شکاف هایی در زمین ایجاد می شود.
این کارشناس یادآوری کرد: در دهه گذشته شاهد فروچاله در دشت های همدان نبودیم اما هم اینک به علت افت و شکاف زمین در دشتهای کبودرآهنگ و فامنین این مناطق بیشترین فروچاله ها را به خود اختصاص داده است.
وی ادامه داد: دشت های همدان به دلیل افت زیاد منابع آب زیرزمینی همیشه با تهدید ایجاد فروچاله و افت زمین مواجه هستند چراکه از بین رفتن هیدرولیک آب جبران‌ ناپذیر است و دیگر امکان جابجایی زمین از طریق آب به صورت هیدرولیک وجود ندارد.
سرپرست شرکت آب منطقه ای استان همدان نیز از وجود 24 فروچاله در دشت های استان به علت برداشت بی رویه آب از منابع زیرزمینی خبر داد و اظهارکرد: دشت های همدان به دلیل افت زیاد منابع آب زیرزمینی همیشه با تهدید ایجاد فروچاله و افت زمین مواجه هستند.
منصور ستوده تعداد محدوده‌های مطالعاتی استان همدان را 13 محدوده مستقل و مشترک اعلام و اضافه کرد: از این تعداد 10 محدوده مطالعاتی ممنوعه بوده و محدوده مطالعاتی کبودرآهنگ، رزن- قهاوند و اسدآباد به سبب برداشت‌های بیش از حد به عنوان دشت های ممنوعه بحرانی تلقی شده است.
وی ادامه داد: برای کاهش سرعت افت آب های زیرزمینی مسدود کردن چاه های غیرمجاز در دستور کار قرار گرفت و با انسداد 2 هزار و 437 حلقه چاه غیرمجاز بیش از 204 میلیون مترمکعب در مصرف منابع آب زیرزمینی صرفه جویی شد.
وی با بیان اینکه 85 درصد از کشور در شرایط خشک، نیمه‌خشک و فراخشک قرار دارد، عنوان کرد: میزان بارندگی کشور از حد متوسط جهانی کمتر است و توزیع بارش در شرایط یکسانی قرار ندارد. همچنین میزان آب تجدید‌پذیر بسیار کم است که با افزایش جمعیت روند کاهش آب نیز سرعت بیشتری پیدا کرده است.
سرپرست شرکت آب منطقه ای همدان، اجرای طرح های احیا و تعادل بخشی به منابع آبی را عاملی موثر در کاهش سرعت افت آبهای زیر زمینی این استان دانست.
به اعتقاد ستوده، مهمترین خسارت و تهدیدها ناشی از افت سطح آب های زیرزمینی، تشدید بحران های اجتماعی است.
وی افزود: سالانه به طور متوسط حدود 90 تا 100 سانتیمتر سطح آب های زیر زمینی کاهش می یافت که بیشترین میزان کاهش با 40 متر متعلق به کبودرآهنگ است.
سرپرست شرکت آب منطقه ای همدان اظهارکرد: سرانه آب تجدید پذیر تابعی از جمعیت است و با افزایش جمعیت این سرانه کاهش می یابد.
ستوده با ذکر اینکه همدان با کمبود منابع تجدید پذیر مواجه است، افزود: طبق آمارهای جهانی، منابع آب تجدید پذیر هفت هزار متر مکعب برای هر نفر است در حالیکه این آمار در همدان برای هر نفر یک هزار و 672 متر مکعب است.
وی تاکید کرد: طبق شاخص های پیش بینی شده برای سرانه آب، اگر منطقه ای منابع آب تجدید پذیر آن به یک هزار و 700 متر مکعب برسد با تنش آبی مواجه می شود که هم اینک می توان عنوان کرد همدان از مناطقی که با بحران آبی مواجه است.
سرپرست شرکت آب منطقه ای همدان گفت: در کشور و استان بیش از 60 درصد منابع آبی تجدید شونده مصرف می شود و این به معنای قرار گرفتن در بحران کم آبی شدید است.
وی بیان کرد: همدان با وجود بهره گیری از سه حوزه آبریز، منابع آبی تجدید پذیر آن به 2 هزار و 907 میلیون متر مکعب می رسد و این به معنای کسری سالانه 203 میلیون مترمکعب آب در این استان است.
سرپرست شرکت آب منطقه ای همدان افزود: همدان دارای سه سد با حجم آبی و ظرفیت مخازن مناسب است و شهرهای کبودرآهنگ و قهاوند بیشترین منابع آب زیرزمینی را دارند.
ستوده گفت: تصویب طرح احیا و تعادل بخشی منابع آبی در کشور کار بزرگی بود که زمینه اجرای چنیدن طرح از جمله انسداد چاه های غیرمجاز، جلوگیری از برداشت اضافی و هوشمند کردن چاه ها با نصب کنتورها را فراهم کرد.
وی اضافه کرد: یکی از اولویت ها و هدفگذاری های آب منطقه ای با همکاری جهاد کشاورزی ثابت نگهداشتن روند افت آب های زیرزمینی بود که بر اساس آن در این صورت باید سالانه پنج میلیون متر مکعب را در طول 20 سال حفظ کرد تا کسری آب به وجود آمده رفع شود.
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان هم در ابن باره گفت: سالانه هفت برابر ظرفیت سد اکباتان، ترازنامه منابع آبی دشت‌ ها و سفره های زیرزمینی استان منفی شده و رو به نابودی می‌رود.
سعید رسولی اظهارکرد: ترازنامه منفی حجم سفره های زیر زمینی آب استان همدان 224 میلیون مترمکعب است و به طور متوسط، سالانه ارتفاع سطح سفره‌های آب‌ زیرزمینی استان یک متر پایین آمده و این افت شدید سطح سفره های آب های زیر زمینی در 2 دهه گذشته شتاب بیشتری گرفته است.
وی ادامه داد: در 2 دهه گذشته آب موجود در دشت کبودرآهنگ 40 متر، همدان 20 متر، رزن و قهاوند 22 متر، ملایر 24 متر، نهاوند 12 متر، تویسرکان 17 متر و اسدآباد 23 متر افت داشته است.
معاون آبخیزداری منابع طبیعی استان همدان بیان کرد: حدود 24 فروچاله بزرگ در قهاوند و شهرستان کبودرآهنگ به دلیل برداشت بی‌رویه از منابع آب های زیرزمینی ایجاد شده است که احیا سفره‌های از دست رفته بسیار مشکل و دور از ذهن به نظر می رسد.
رسولی تاکیدکرد: پایین بودن بهره وری آب در بخش کشاورزی، استفاده سنتی و مکانیزه نبودن آبیاری در بخش کشاورزی و اتکاء بیش از حد بخش کشاورزی به آب های زیرزمینی به طور حتم افت سطح آب های زیرزمینی و ترازنامه منفی منابع آبی را در پی دارد.
وی استفاده نادرست از منابع آبی و برداشت های بی رویه از آب های سطحی را مهمترین دلیل کاهش کیفیت و کاهش تدریجی ذخایر آب های زیرزمینی استان ارزیابی کرد.
معاون آبخیزداری منابع طبیعی استان همدان گفت: برای کاهش استفاده از آب های زیرزمینی، سد شنجور رزن، سد کلان ملایر و سد سرابی در تویسرکان به بهره برداری رسید و سدهای نعمت آباد در اسدآباد و گرین در نهاوند نیز در دست ساخت است.
رسولی ادامه داد: طرح های تغذیه سفره های آب زیرزمینی، ساخت بندها و دیگر طرح ها نیز با هدف تقویت منابع آبی و بهبود وضع سفره های آب زیر زمینی در دستور کار منابع طبیعی و آبخیزداری قرار دارد.
وی تغییرات اقلیمی، افزایش دمای هوا، تبخیر و تعرق بالا، افزایش هدر رفت آب در بخش کشاورزی، حفر چاه های غیرمجاز و خشک شدن تعداد زیادی از چاه های کشاورزی را عامل افزایش مهاجرت روستائیان به حومه شهرها و بروز پدیده حاشیه نشینی دانست.
معاون آبخیزداری منابع طبیعی استان همدان ادامه داد: این عوامل از سوی دیگر بروز بحران های زیست محیطی و فرونشست زمین را روز به روز افزایش می دهد.
به گزارش ایرنا، با توجه به تداوم خشک سالی و تغییرات اقلیمی و کاهش منابع تجدید پذیر در کشورمان به ویژه استان همدان، انتظار می رود با ترویج فرهنگ الگوی صحیح مصرف آبدر بخش کشاورزی و خانگی، نظارت دقیق بر روش های آبیاری و الگوی کشت، انسداد چاه های غیرمجاز و جلوگیری از حفر مجدد آنها، از مرگ تدریجی دشت های همدان و تولد فروچاله ها جلوگیری شود.
7526/2090
گزارشگر: علیرضا جهانگیری** انتشار دهنده: سعید زارع کندجانی