به گزارش
خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) شبستان نوشت: حجت الاسلام والمسلمین خدامراد سلیمیان، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در کتاب «نقش مردم در انقلاب جهانی حضرت مهدی علیه السلام» می‌نویسد:
مشارکت مردم در امور حکومت مبتنی بر دو مقدمه است:
يک . عموم آياتی که در قرآن به مهدويت و حکومت جهانی موعود تفسير، تأويل يا تطبيق شده است حکايت از نقش بخش قابل توجهی از مردم در کنار حضرت مهدی عليه السلام، در حکومت دارد. برخی از اين آيات از اين قرارند:
آيه اوّل: «وَلقَدْ كَتَبْنا فِي الزّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذّكْرِ أنّ الارضَ يرِثُها عِبادِيَ الصّالِحُونَ»؛ وهمانا، در زبور پس از ذکر نوشتيم كه زمين را بندگان شايسته من، به ارث خواهند برد.
در اين آيه به يكي از روشن‌ترين پاداش‌هاي دنيوی شايستگان (حكومت روي زمين)، اشاره شده است. در رواياتي چند، اين رويداد برجسته، در عصر ظهور حضرت مهدي عليه السلام دانسته شده است.
روشن است مفهوم اين روايت، انحصار نيست؛ بلكه بيان يك مصداق عالي و آشكار است و اين تفسيرها، هرگز عموميت مفهوم آيه را محدود نمي کند. بنابراين، در هر زمان و در هر جا بندگان شايستة خداوند به پا خيزند، پيروز و موفق خواهند شد و سرانجام وارث زمين و حكومت آن خواهند شد.
بايد دانست همة اين حكومت‌ها [غير صالحان]، بر خلاف جهت آفرينش و قوانين جهان آفرينش است و آنچه با آن هماهنگ است، همان حكومت شايستگان با ايمان است. نظام آفرينش، دليل روشني بر پذيرش يك نظام درست اجتماعي در آينده است و اين همان چيزي است كه از آيه ياد شده و احاديث مربوط به قيام مصلح بزرگ جهاني استفاده مي‌شود.
آيه دوم: «وَنُريدُ أنْ نَمُنّ عَلَي الّذينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الارْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أئمًّْة وَنَجْعَلَهُمُ الْوارِثينَ؛ و خواستيم بر كساني كه در آن سرزمين فرودست شده بودند، منّت نهيم و آنان را پيشوايان [مردم] گردانيم و ايشان را وارث [زمين] كنيم«.
اين آيه بر پاية فرمايش امیرالمومنین امام علی عليه السلام در نهج البلاغه و رواياتي چند از ديگر امامان عليهم السلام ناظر به پيروزي فرودستان بر مستكبران است و اينكه سرانجام، جهان از آنِ شايستگان خواهد شد.
آيه سوم: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَيسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْض»؛ خدا به كساني از شما كه ايمان آورده و كارهاي شايسته كرده اند، نويد داده است كه به طور حتم آنان را در اين سرزمين، جانشين [خود] قرار دهد.
در يک نگاه فراگير آيه نشان‌گر اين است كه خداوند به گروهي از مسلمانان شايسته و مؤمن، سه نويد داده است:
1- جانشيني و حكومت روي زمين؛
2- گسترش حق به‌گونه‌ای اساسي و ريشه‌اي در جهان؛
3- از بين‌رفتن اسباب ترس و ناامني.
اين نويد الهي از آن كيست؟
در اين آيه خداوند وعده حكومت روي زمين، برتري دين و آيين و امنيت كامل را به گروهي از مؤمنان و شايستگان داده است. اما در اين كه منظور از اين گروه چه کساني اند؛ بين مفسران گفت و گو است.
برخي آن را اشاره به حكومت مهدي عليه السلام ميدانند كه خاور و باختر گيتی، در زير پرچم حكومت آن حضرت قرار ميگيرد، آيين حق در همه جا وارد مي‌شود، ناامني و ترس و جنگ از گسترة زمين بر چيده مي‌شود و بندگی به دور از شرك، براي جهانيان تحقق مييابد.
بدون شك آيه، هم دربرگيرندة مسلمانان نخستين و هم حكومت حضرت مهدي عليه السلام مي شود. برپاية باور عموم مسلمانان ـ اعم از شيعه و اهل تسنن ـ آن حضرت سراسر زمين را پر از عدل و داد ميكند و او مصداق كامل اين آيه است؛ اما با اين حال منعي از عموميت و گستردگي مفهوم آن نيست.
علامه طباطبايي(ره) در اين باره مي نويسد: ... اين مجتمع طيّب و طاهر با صفاتي كه از فضيلت و قداست دارد، هرگز تاكنون در دنيا منعقد نشده و دنيا از روزی كه پيامبر صلی الله عليه و آله وسلم مبعوث به رسالت گشته، تاكنون، چنين جامعه اي به خود نديده است. ناگزير اگر مصداقي پيدا كند، در روزگار حضرت مهدی عليه السلام خواهد بود؛ چون اخبار متواتری كه از رسول خدا صلی الله عليه و آله وسلم و ائمه اهل بيت عليهم السلام خصوصيات آن حضرت وارد شده، از تشکيل چنين جامعهای خبر می-دهد. البته اين در صورتی است كه روی سخن در آيه را متوجه مجتمع صالح بدانيم، نه تنها حضرت مهدی عليه السلام.
آيه چهارم: «وَ لِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلّيها فَاسْتَبِقُوا الْخَيراتِ أَينَ ما تَكُونُوا يأْتِ بِكُمُ اللّهُ جَميعًا إِنَّ اللّهَ عَلي كُلِّ شَيءٍ قَدير؛ و براي هر كسي قبلهاي است كه وي روي خود را به آن [سوي] مي گرداند؛ پس در كارهاي نيك بر يكديگر پيشي گيريد. هر كجا كه باشيد، خداوند همگي شما را [به سوي خود باز] مي آورد؛ در حقيقت، خدا بر همه چيز توانا است.
در روايات پرشماری از اهل بيت عليهم السلام، عبارت «أَينَ ما تَكُونُوا يأْتِ بِكُمُ اللّهُ جَميعًا»، به گردآمدن ياران و ياوران حضرت مهدي عليه السلام، هنگام ظهور تفسير شده است. امام باقر عليه السلام در باره اين آيه فرمود :يعْنِي أَصْحَابَ الْقَائِمِ الثَّلَاثَ مِائَةِ وَ الْبِضْعَةَ عَشَرَ رَجُلاً قَالَ وَ هُمْ وَ اللَّهِ الاُمَّةُ الْمَعْدُودَةُ قَالَ يجْتَمِعُونَ وَ اللَّهِ فِي سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ قَزَعٌ كَقَزَعِ الْخَرِيفِ؛ منظور اصحاب امام قائم است كه سيصد و چند نفرند. به خدا سوگند! منظور از «امت معدوده» آنان هستند. به خدا سوگند! در يك ساعت همگي جمع مي‌شوند؛ همچون پاره هاي ابر پاييزي كه بر اثر تندباد، جمع و فشرده مي‌گردد.
امام علي بن موسی الرضا عليهما السلام نيز می فرمايند: «وَ ذَلِكَ وَ اللَّهِ أَنْ لَوْ قَدْ قَامَ قَائِمُنَا يجْمَعُ اللَّهُ إِلَيهِ شِيعَتَنَا مِنْ جَمِيعِ الْبُلْدَانِ؛ به خدا سوگند! هنگامي كه مهدي به‌پاخيزد، خداوند پيروان ما را از همه شهرها گرد او جمع مي كند«.
اين تفسير از مفاهيم بطون آيه است؛ چرا كه طبق روايات، آيات قرآن گاهی معاني پرشماری دارد كه يك معنا ظاهری و عمومي است و ديگری مفهوم دروني و به اصطلاح بطن آيه است كه جز پيامبر و امامان عليهم السلام و كساني كه خدا بخواهد، از آن آگاه نيستند.
علامه طباطبايی(ره) در پی آيه مي نويسد: در اخبار فراواني از طريق شيعه، نقل شده است: اين آيه درباره اصحاب قائم آل محمد عليه السلام است و از بعضي استفاده مي شود: اين از باب تطبيق و جري است.
بنابراين به طور حتم حکومت منحصر در يک فرد نخواهد بود، بلکه با محوريت يک نفر به عنوان رهبر و حاکم، جمع کثيری او را در امر حکومت ياری خواهند داد، که البته اين افراد انسان های معمولی و عادی نخواهند بود، بلکه از جايگاه ويژه ای برخوردارند.
دو . اصل شورا و مشاوره از مهم‌ترين اصول اجتماعي اسلام است که در منابع اسلامي با دقت و اهميت ويژه‌ای مطرح و در سيرة پيامبر اکرم صلی الله عليه و آله و سلم و پيشوايان بزرگ اسلام جايگاه ويژه‌اي دارد، به طوري که «نهاد شورا» را ستون پايه‌ای نظام اسلامي و شيوه‌اي گريز‌ناپذير در مديريت جامعه اسلامي مي‌توان ياد کرد که نقش اساسي مردم را در تصميم‌گيري‌هاي جامعه نشان مي‌دهد.
از اين رو می توان مشورت را از روشن ترين نمادهاي مشارکت و تأثيرگزاري مردم در صحنه سياست و حکومت اسلامي، دانست. اين امر در آيه اي به عنوان يکي از ويژگي هاي بايستة مسلمانان و در آيه اي ديگر به پيامبر اعظم صلی الله عليه و آله وسلم که نماد حقيقي حاکم و رهبر اسلامي است دستور داده شده تا در گشايش امور و پيشبرد آن با مؤمنان مشورت کند و به ديدگاه هاي آنان ارج نهد.
روايات و احاديث اسلامي به منزله دومين منابع ديني، بر شورا و مشاوره پافشاری کرده‌اند و از مسلمين مي‌خواهند که در کارها از خودکامگی و تک‌روي بپرهيزند و با ديگران مشورت نمايند که در غير اين‌صورت، رأي آنان بي‌ارزش خواهد بود و موجب هلاکت و نابودي‌شان مي‌گردد. علي عليه السلام فرمود:
و الإستشارة عين الهداية و قد خاطر من استغني برأيه؛ مشورت عين هدايت است و کسي که فقط به فکر خود بسنده کند، خويشتن را به خطر انداخته است.
و نيز امام صادق عليه السلام فرمودند: «المستبدّ برأيه موقوف علي مراخص الزلل؛ کسي که به رأي خود استبداد ورزد، بر لغزش‌گاه‌هاي خطا و گناه ايستاده است«.
پيامبر اکرم صلی الله عليه و آله و سلم، مشورت را از اسباب پويايي و نشاط جامعه و ترک آن را از اسباب مرگ جامعه معرفي مي‌کند؛ آنجا که می‌فرمايد» :إذا کان اُمرائکم خيارکم و أغنيائکم سمحائکم و أمرکم شوري بينکم فظهر الأرض خيرٌ لکم من بطنها؛ هنگامي که زمام‌داران شما شايسته‌‌ترين شما بودند و ثروت شما در دست افراد باگذشت قرار داشت و امور اجتماعي شما نيز به صورت شورا حل‌و‌فصل شد، در اين صورت زنده بودن بر مرگ برتری دارد«.
نمونه‌‌هاي تاريخي بسياري در باره مشورت، از زندگي پيامبر صلی الله عليه و آله وسلم و امامان معصوم عليهم السلام در دست است. با توجه به اين منابع، هدف از شورا به طور کلي دو چيز است:
1- اجتناب از خودمحوري و استبداد رأي و خودکامگي و انحصارطلبي؛
2- رسيدن به معرفت و آگاهي و غنا بخشيدن به انديشه و فکر در پرتو هم‌فکری و دست‌يابي به همگرايي گروهی .
بايد در نظر داشت که در نظام اسلامي، شورا به امور ويژه‌ای محدود مي‌شود. جامعه اسلامي حق به شور گذاشتن احکام صريح اسلامي و فرامين پيامبر خدا صلی الله عليه و آله وسلم را ندارد و افرادي که به عنوان مشاور برگزيده مي‌شوند، بايد شرايط و ويژگي‌هايي داشته باشند.
از آنچه گفته شد به اين نتيجه رهنمون می شويم که در حکومت جهانی حضرت مهدی(عج) اگر چه حکم، حکم ولی الله اعظم است، اما در برخی امور به صلاح ديد آن امام همام از برخی انسان های شايسته مشورت گرفته خواهد شد.
∎
مشارکت مردم در امور حکومت مبتنی بر دو مقدمه است:
يک . عموم آياتی که در قرآن به مهدويت و حکومت جهانی موعود تفسير، تأويل يا تطبيق شده است حکايت از نقش بخش قابل توجهی از مردم در کنار حضرت مهدی عليه السلام، در حکومت دارد. برخی از اين آيات از اين قرارند:
آيه اوّل: «وَلقَدْ كَتَبْنا فِي الزّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذّكْرِ أنّ الارضَ يرِثُها عِبادِيَ الصّالِحُونَ»؛ وهمانا، در زبور پس از ذکر نوشتيم كه زمين را بندگان شايسته من، به ارث خواهند برد.
در اين آيه به يكي از روشن‌ترين پاداش‌هاي دنيوی شايستگان (حكومت روي زمين)، اشاره شده است. در رواياتي چند، اين رويداد برجسته، در عصر ظهور حضرت مهدي عليه السلام دانسته شده است.
روشن است مفهوم اين روايت، انحصار نيست؛ بلكه بيان يك مصداق عالي و آشكار است و اين تفسيرها، هرگز عموميت مفهوم آيه را محدود نمي کند. بنابراين، در هر زمان و در هر جا بندگان شايستة خداوند به پا خيزند، پيروز و موفق خواهند شد و سرانجام وارث زمين و حكومت آن خواهند شد.
بايد دانست همة اين حكومت‌ها [غير صالحان]، بر خلاف جهت آفرينش و قوانين جهان آفرينش است و آنچه با آن هماهنگ است، همان حكومت شايستگان با ايمان است. نظام آفرينش، دليل روشني بر پذيرش يك نظام درست اجتماعي در آينده است و اين همان چيزي است كه از آيه ياد شده و احاديث مربوط به قيام مصلح بزرگ جهاني استفاده مي‌شود.
آيه دوم: «وَنُريدُ أنْ نَمُنّ عَلَي الّذينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الارْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أئمًّْة وَنَجْعَلَهُمُ الْوارِثينَ؛ و خواستيم بر كساني كه در آن سرزمين فرودست شده بودند، منّت نهيم و آنان را پيشوايان [مردم] گردانيم و ايشان را وارث [زمين] كنيم«.
اين آيه بر پاية فرمايش امیرالمومنین امام علی عليه السلام در نهج البلاغه و رواياتي چند از ديگر امامان عليهم السلام ناظر به پيروزي فرودستان بر مستكبران است و اينكه سرانجام، جهان از آنِ شايستگان خواهد شد.
آيه سوم: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَيسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْض»؛ خدا به كساني از شما كه ايمان آورده و كارهاي شايسته كرده اند، نويد داده است كه به طور حتم آنان را در اين سرزمين، جانشين [خود] قرار دهد.
در يک نگاه فراگير آيه نشان‌گر اين است كه خداوند به گروهي از مسلمانان شايسته و مؤمن، سه نويد داده است:
1- جانشيني و حكومت روي زمين؛
2- گسترش حق به‌گونه‌ای اساسي و ريشه‌اي در جهان؛
3- از بين‌رفتن اسباب ترس و ناامني.
اين نويد الهي از آن كيست؟
در اين آيه خداوند وعده حكومت روي زمين، برتري دين و آيين و امنيت كامل را به گروهي از مؤمنان و شايستگان داده است. اما در اين كه منظور از اين گروه چه کساني اند؛ بين مفسران گفت و گو است.
برخي آن را اشاره به حكومت مهدي عليه السلام ميدانند كه خاور و باختر گيتی، در زير پرچم حكومت آن حضرت قرار ميگيرد، آيين حق در همه جا وارد مي‌شود، ناامني و ترس و جنگ از گسترة زمين بر چيده مي‌شود و بندگی به دور از شرك، براي جهانيان تحقق مييابد.
بدون شك آيه، هم دربرگيرندة مسلمانان نخستين و هم حكومت حضرت مهدي عليه السلام مي شود. برپاية باور عموم مسلمانان ـ اعم از شيعه و اهل تسنن ـ آن حضرت سراسر زمين را پر از عدل و داد ميكند و او مصداق كامل اين آيه است؛ اما با اين حال منعي از عموميت و گستردگي مفهوم آن نيست.
علامه طباطبايي(ره) در اين باره مي نويسد: ... اين مجتمع طيّب و طاهر با صفاتي كه از فضيلت و قداست دارد، هرگز تاكنون در دنيا منعقد نشده و دنيا از روزی كه پيامبر صلی الله عليه و آله وسلم مبعوث به رسالت گشته، تاكنون، چنين جامعه اي به خود نديده است. ناگزير اگر مصداقي پيدا كند، در روزگار حضرت مهدی عليه السلام خواهد بود؛ چون اخبار متواتری كه از رسول خدا صلی الله عليه و آله وسلم و ائمه اهل بيت عليهم السلام خصوصيات آن حضرت وارد شده، از تشکيل چنين جامعهای خبر می-دهد. البته اين در صورتی است كه روی سخن در آيه را متوجه مجتمع صالح بدانيم، نه تنها حضرت مهدی عليه السلام.
آيه چهارم: «وَ لِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلّيها فَاسْتَبِقُوا الْخَيراتِ أَينَ ما تَكُونُوا يأْتِ بِكُمُ اللّهُ جَميعًا إِنَّ اللّهَ عَلي كُلِّ شَيءٍ قَدير؛ و براي هر كسي قبلهاي است كه وي روي خود را به آن [سوي] مي گرداند؛ پس در كارهاي نيك بر يكديگر پيشي گيريد. هر كجا كه باشيد، خداوند همگي شما را [به سوي خود باز] مي آورد؛ در حقيقت، خدا بر همه چيز توانا است.
در روايات پرشماری از اهل بيت عليهم السلام، عبارت «أَينَ ما تَكُونُوا يأْتِ بِكُمُ اللّهُ جَميعًا»، به گردآمدن ياران و ياوران حضرت مهدي عليه السلام، هنگام ظهور تفسير شده است. امام باقر عليه السلام در باره اين آيه فرمود :يعْنِي أَصْحَابَ الْقَائِمِ الثَّلَاثَ مِائَةِ وَ الْبِضْعَةَ عَشَرَ رَجُلاً قَالَ وَ هُمْ وَ اللَّهِ الاُمَّةُ الْمَعْدُودَةُ قَالَ يجْتَمِعُونَ وَ اللَّهِ فِي سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ قَزَعٌ كَقَزَعِ الْخَرِيفِ؛ منظور اصحاب امام قائم است كه سيصد و چند نفرند. به خدا سوگند! منظور از «امت معدوده» آنان هستند. به خدا سوگند! در يك ساعت همگي جمع مي‌شوند؛ همچون پاره هاي ابر پاييزي كه بر اثر تندباد، جمع و فشرده مي‌گردد.
امام علي بن موسی الرضا عليهما السلام نيز می فرمايند: «وَ ذَلِكَ وَ اللَّهِ أَنْ لَوْ قَدْ قَامَ قَائِمُنَا يجْمَعُ اللَّهُ إِلَيهِ شِيعَتَنَا مِنْ جَمِيعِ الْبُلْدَانِ؛ به خدا سوگند! هنگامي كه مهدي به‌پاخيزد، خداوند پيروان ما را از همه شهرها گرد او جمع مي كند«.
اين تفسير از مفاهيم بطون آيه است؛ چرا كه طبق روايات، آيات قرآن گاهی معاني پرشماری دارد كه يك معنا ظاهری و عمومي است و ديگری مفهوم دروني و به اصطلاح بطن آيه است كه جز پيامبر و امامان عليهم السلام و كساني كه خدا بخواهد، از آن آگاه نيستند.
علامه طباطبايی(ره) در پی آيه مي نويسد: در اخبار فراواني از طريق شيعه، نقل شده است: اين آيه درباره اصحاب قائم آل محمد عليه السلام است و از بعضي استفاده مي شود: اين از باب تطبيق و جري است.
بنابراين به طور حتم حکومت منحصر در يک فرد نخواهد بود، بلکه با محوريت يک نفر به عنوان رهبر و حاکم، جمع کثيری او را در امر حکومت ياری خواهند داد، که البته اين افراد انسان های معمولی و عادی نخواهند بود، بلکه از جايگاه ويژه ای برخوردارند.
دو . اصل شورا و مشاوره از مهم‌ترين اصول اجتماعي اسلام است که در منابع اسلامي با دقت و اهميت ويژه‌ای مطرح و در سيرة پيامبر اکرم صلی الله عليه و آله و سلم و پيشوايان بزرگ اسلام جايگاه ويژه‌اي دارد، به طوري که «نهاد شورا» را ستون پايه‌ای نظام اسلامي و شيوه‌اي گريز‌ناپذير در مديريت جامعه اسلامي مي‌توان ياد کرد که نقش اساسي مردم را در تصميم‌گيري‌هاي جامعه نشان مي‌دهد.
از اين رو می توان مشورت را از روشن ترين نمادهاي مشارکت و تأثيرگزاري مردم در صحنه سياست و حکومت اسلامي، دانست. اين امر در آيه اي به عنوان يکي از ويژگي هاي بايستة مسلمانان و در آيه اي ديگر به پيامبر اعظم صلی الله عليه و آله وسلم که نماد حقيقي حاکم و رهبر اسلامي است دستور داده شده تا در گشايش امور و پيشبرد آن با مؤمنان مشورت کند و به ديدگاه هاي آنان ارج نهد.
روايات و احاديث اسلامي به منزله دومين منابع ديني، بر شورا و مشاوره پافشاری کرده‌اند و از مسلمين مي‌خواهند که در کارها از خودکامگی و تک‌روي بپرهيزند و با ديگران مشورت نمايند که در غير اين‌صورت، رأي آنان بي‌ارزش خواهد بود و موجب هلاکت و نابودي‌شان مي‌گردد. علي عليه السلام فرمود:
و الإستشارة عين الهداية و قد خاطر من استغني برأيه؛ مشورت عين هدايت است و کسي که فقط به فکر خود بسنده کند، خويشتن را به خطر انداخته است.
و نيز امام صادق عليه السلام فرمودند: «المستبدّ برأيه موقوف علي مراخص الزلل؛ کسي که به رأي خود استبداد ورزد، بر لغزش‌گاه‌هاي خطا و گناه ايستاده است«.
پيامبر اکرم صلی الله عليه و آله و سلم، مشورت را از اسباب پويايي و نشاط جامعه و ترک آن را از اسباب مرگ جامعه معرفي مي‌کند؛ آنجا که می‌فرمايد» :إذا کان اُمرائکم خيارکم و أغنيائکم سمحائکم و أمرکم شوري بينکم فظهر الأرض خيرٌ لکم من بطنها؛ هنگامي که زمام‌داران شما شايسته‌‌ترين شما بودند و ثروت شما در دست افراد باگذشت قرار داشت و امور اجتماعي شما نيز به صورت شورا حل‌و‌فصل شد، در اين صورت زنده بودن بر مرگ برتری دارد«.
نمونه‌‌هاي تاريخي بسياري در باره مشورت، از زندگي پيامبر صلی الله عليه و آله وسلم و امامان معصوم عليهم السلام در دست است. با توجه به اين منابع، هدف از شورا به طور کلي دو چيز است:
1- اجتناب از خودمحوري و استبداد رأي و خودکامگي و انحصارطلبي؛
2- رسيدن به معرفت و آگاهي و غنا بخشيدن به انديشه و فکر در پرتو هم‌فکری و دست‌يابي به همگرايي گروهی .
بايد در نظر داشت که در نظام اسلامي، شورا به امور ويژه‌ای محدود مي‌شود. جامعه اسلامي حق به شور گذاشتن احکام صريح اسلامي و فرامين پيامبر خدا صلی الله عليه و آله وسلم را ندارد و افرادي که به عنوان مشاور برگزيده مي‌شوند، بايد شرايط و ويژگي‌هايي داشته باشند.
از آنچه گفته شد به اين نتيجه رهنمون می شويم که در حکومت جهانی حضرت مهدی(عج) اگر چه حکم، حکم ولی الله اعظم است، اما در برخی امور به صلاح ديد آن امام همام از برخی انسان های شايسته مشورت گرفته خواهد شد.
نظر شما