پشت تلفن نوحه ای را از پدرش می خواند: «اکبر به میدان می رود یارا - لیلا به دنبال سرش گریان، فغان و واویلا، زین ماتم عظما»، صدایش زمانی را برایم مجسم می کند که روز عاشورا، ظل گرما با لباس سقا در میان خیل دسته های سینه زنی گوشه چادر مشکی مادر را گرفته و از این سو به آن سو می رفتم.
صدایی که به عنوان میراث شفاهی ایران در سازمان میراث فرهنگی ثبت شده است، محمد گلریز را می گویم، همانی که همه تان، صدایش، مقطعی از تاریخ را برایتان زنده می کند، یکی از خوانندگان برتر دوران دفاع مقدس.
گلریز فعالیت خود را از سال 55 با گروه شیدا به رهبری مرحوم محمدرضا لطفی آغاز کرد، او پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی نخستین خواننده ای بود که شروع به خواندن آهنگ های انقلابی کرد. سرود «معلم» به عنوان نخستین سرود انقلابی با صدای او از رادیو جمهوری اسلامی ایران پخش شد.
«سرود نیایش» از مرحوم رضاقلی ملکی را خواند. سپس سرود «این بانگ آزادی» با شعر حمید سبزواری و آهنگ احمدعلی راغب را خواند.
پس از آن سرودهای «ای شهید مطهر»، «رفتند یاران»، «خجسته باد این پیروزی»، «ای شهیدان خدایی نامتان پاینده باد» را خواند و آهنگ «دریغا» با آهنگسازی محمد علی شکوهی را به مناسبت درگذشت بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی اجرا کرد.
به سراغ خواننده آن مقطعی تاریخی رفته و با وی به گفت وگو نشستیم که آنچه گفتیم و شنیدیم در پی می آید:

- ایرنا: برای سوال نخست می خواهم بپرسم کارکرد موسیقی در دوران دفاع مقدس چه بود که در عصر طلایی خود یعنی دهه 60 همه اقشار مردم را تحت تاثیر قرار می داد؟

- گلریز: هنر یک موهبت الهی است که خداوند به بندگان خاص خود عنایت می کند، از جمله هنرها در عرصه دفاع مقدس، سینما و تئاتر و دیگر جنبه آن موسیقی است که توفیقی در این راه داشتم تا بتوانم انجام وظیفه کنم.
ایرانیان چند هزار سال قبل از اسلام، به موسیقی های حماسی و ملی اهمیت می دادند و در جشن ها، آن را می نواختند. در دوران ساسانیان، جشن مهرگان برگزار می شد، در این مقطع از تاریخ موسیقی های ملی و حماسی اجرا می کردند که باعث شادی و احساس غرور مردم می شد و این می توانست انگیزه های خوبی در مردم به وجود آورد.
در جنگ ها و غزوات صدر اسلام نیز موسیقی کاربرد مهمی داشت که باعث غرور و آمادگی سربازان اسلام می شد، آن زمان طبل بود که بر روی آن می نواختند که حالت حماسی، دفاع و جنگ داشت. در جنگ ها همیشه پیش از آنکه مبارزه ای رخ دهد، موسیقی های حماسی می نواختند.
این نکته را همه می دانیم که موسیقی می تواند نقش بسیار موثری در پیشبرد اهداف والای یک کشور داشته باشد، در دوران دفاع مقدس نیز که در متن کار بودم و توفیق و سعادت داشتم، از همان ابتدا به اتفاق عزیزان آهنگساز و شعرا که اگر بخواهم نام آنها را ببرم، ممکن است نامی از قلم بیافتد، تلاش کردند موسیقی هایی تولید شود که بتواند احساسات رزمندگان را برانگیزد، احساس غرور و مقاومت به آنها دهد و آمادگیشان را چند برابر کند تا بتوانند با انگیزه های بیشتری از کشور دفاع کنند و با دشمن بجنگند.

** اهمیت استراتژیک موسیقی در دوران دفاع مقدس
موسیقی در دوران دفاع مقدس اهمیتی استراتژیک داشت و حتی در تشویق مردم برای پشتیبانی از دفاع مقدس نقش ایفا می کرد و خانواده ها، همسران، مادران و خواهران رزمندگان انگیزه می یافتند که در همان دوران، من برای هر کدام از این بزرگواران آهنگ های مختلفی خواندم.
موسیقی در مقاطع مختلف نقش والایی در تهییج، تشویق، احساس غرور و مقاومت ملی داشت. وقتی انقلاب به وقوع پیوست این مساله از همان زمان شکل گرفت، حتی سرودهایی که اوایل انقلاب ساخته و پخش می شد، چنین حالتی داشت، زیرا از همان شکل گیری انقلاب، در مقابل دشمنان، حالت دفاعی داشتیم. آن زمان در جریان کار بودیم، وقایع مختلفی رخ داد و شهیدان بسیاری را دادیم، سرودی را برایتان می خوانم: «ما از برای حفظ دین می جنگیم، کی طالب جنگیم؟»
در واقع دفاع مقدس از همان اوایل انقلاب شکل گرفت و هنرمندان ما در عرصه موسیقی دفاع مقدس به میدان آمدند و اثرات بسیار ماندگاری ساختند و به جرات می توان گفت که پایه گذار این کار حضرت امام(ره) بودند. وقتی ایشان به کشور تشریف آوردند، آن سرودهای اوایل انقلاب، ورود امام (ره) به فرودگاه مهرآباد، همچون «خمینی ای امام»، «برخیزید» و «این بانگ آزادی» ساخته شد، این سروده ها به قدری قوی است که به آنها گوش فرا می دهید، حس حماسی و دفاع مقدس به مخاطب دست می دهد. مفهوم، شعر، محتوا، ریتم و ملودی آهنگ نیز این حس را تداعی می کند.
در دفاع مقدس دیدیم که تا چه حد موسیقی موثر بود، چه موسیقی بیکلام و چه باکلام، همه را تهییج می کرد، احساس آمادگی و ابراز غرور می داد و گوش به فرمان می کرد. می خواهم با این سخنان اثرگذاری را برایتان بگویم. اول موسیقی پخش می شد، سپس کلام می آمد، گوینده سخن می گفت و صحبت از پیروزی ها می شد، مثلا اگر موسیقی در مواقع پیروزی ها پخش می شد، بدون اینکه گوینده بگوید همه متوجه پیروزی می شدند و سپس گوینده مشخصات و مکان آن را اعلام می کرد.
موسیقی دفاع مقدس ما توجه همه را جلب می کرد و توانست در تاثیر بر ملت و پشتیبانی آنها از رزمندگان در جبهه ها موفق عمل کند.

** دلال های هنری روی کار آمدند
- ایرنا: آیا اکنون موسیقی ما با آن دوران پیوند دارد؟

- گلریز: این پیوند کمرنگ است. وقتی مساله ای تا این حد اهمیت دارد و می تواند مورد توجه یک ملت از همه اقشار قرار گیرد، چرا باید به فراموشی سپرده شود. دشمنان این مرز و بوم هنگامی که دیدند نمی توانند با جنگ مستقیم حریف ملت ایران شوند، به جنگ نرم یا همان هجمه فرهنگ مبتذل روی آوردند، عرصه فرهنگی انقلابی و اسلامی ما را مورد هدف قرار دادند و سرمایه های کلانی در این راه خرج کردند. هم از طریق رسانه های خود و هم از طریق عوامل داخلی و خارجی خود وارد عمل شدند که من نام آنها را دلال های هنری گذاشته ام.
می خواهم به مثالی در این زمینه اشاره کنم، ممکن است برای شما این مساله جالب باشد، پیش از انقلاب، شرکت های آمریکایی فعال بود که در مهمانی ها و برنامه های مختلف که برنامه سازان، آهنگسازان، خواننده ها و هنرمندان حضور داشتند، آنها را شکار کرده و با آنها قرارداد می بستند. روی آنها سرمایه گذاری می کردند. آنها خواننده را با معرفی به برنامه های پربیننده تلویزیون، رادیو و مجله های پرمخاطب در عرض دو سه ماه به شهرت می رساندند و از آنها در راه اهداف پوچ خود بهره برداری می کردند.
پس از پیروزی جمهوری اسلامی ایران بر رژیم صدام و کشورهای استکباری در دفاع مقدس، آنها جنگ نرم را راه انداختند و تا اندازه ای موفق شدند.
در حال حاضر اگر نگاهی به عرصه موسیقی ایران بیاندازید، می بینید که موسیقی دفاع مقدس کمرنگ شده و افت کرده است. به جای آن، موسیقی که نامش را «اجق وجق» گذاشته ام جایگزین شده است، این موسیقی ها نه محتوا، نه شعر، نه مفهوم، نه آهنگ و نه ریتم دارد، اصلا معلوم نیست دارای چه کیفیت و ویژگی است؟ و جالب اینکه برخی از اینها از صدا و سیما پخش می شود و مجوز هم دریافت می کند. این موسیقی جایگزین موسیقی حماسی و دفاع مقدسی شده که وقتی بدان گوش فرا می دهید، به پرمحتوا بودن و تنظیم خوب آن پی می برید.

** ضربه مهلک بر پیکر موسیقی دفاع مقدس
امروز متاسفانه توجه به موسیقی حماسی ما، در مقابل این موسیقی ها صفر است، به جز مواقع خاصی همچون سوم خرداد روز آزادسازی خرمشهر.
آهنگ هایی که از خودروهای جوانان پخش می شود را توجه کنید، این موسیقی ها همه گیر شده، تقصیر هم ندارند، این افت و گسستگی ناشی از آن است که از موسیقی حماسی و دفاع مقدس غفلت کرده ایم، این نوع موسیقی را همگان دوست دارند چرا که موسیقی ملی است.
در همین راستا بگویم هنگامی که کنسرت هایی در خارج کشور برای ایرانیان مقیم داشتیم، در حسن ختام سرودی درباره ایران می خواندیم، همه با هر سلیقه ای می ایستادند، همخوانی می کردند و اشک شوق می ریختند. می خواهم بگویم که این ناشی از کوتاهی مسوولان فرهنگی ما در عرصه موسیقی است.
امروز اگر بخواهیم موسیقی حماسی و ارزشی در قالب دفاع مقدس ساخته شود، کسی اهمیت نمی دهد و سرمایه گذاری نمی شود. این ضربه بسیار مهلکی است که بر پیکر موسیقی دفاع مقدس ما زده می شود و موسیقی مبتذل به ذهن جوانان ما رسوخ می کند.

** شهید حججی انقلاب دومی را در ایران به وجود آورد
- ایرنا: امروز شرایط موسیقی دفاع مقدس چگونه است؟ چه کار باید کرد که موسیقی دفاع مقدس در مقطع کنونی شنیده و زمزمه شود؟

- گلریز: موسیقی دفاع مقدس اکنون به شدت مورد بی توجهی است، در حالیکه این نوع موسیقی نقش بسیار بزرگی در کشور ایفا کرد، باید بدانیم که امروز هم به نوعی در دفاع مقدس بسر می بریم و جوانان و رزمندگان ما خارج از مرزهای ایران در حال دفاع هستند.
در مورد شهید حججی بگویم، به نظرم او انقلاب دومی را در کشور به پا کرد. وحدت و انسجامی که در بین مردم و اقشار مختلف به وجود آمد با هیچ اقدامی، ممکن نیست. این واقعه بزرگی را در کشور ما به وجود آورد. می توانستیم حداقل در عرصه موسیقی یک یا چند آثار ماندگار در مورد این شهید بسازیم، چرا از این موقعیت مغتنم استفاده نکردیم، چرا مسوولان در این خصوص کوتاهی کردند، در چنین موضوع مهمی که احساسات همگانی را برانگیخت، بی توجهی شد.
در گذشته هر اتفاقی در عرصه دفاع مقدس یا ملی می افتاد، یک یا چند اثر ماندگار می ساختیم و پشتیبانی هم می شدیم اما اکنون پشتیبانی وجود ندارد و یکی از دلایل آن به همان جنگ نرمی که گفتم بازمی گردد.
به یک مثال دیگر اشاره کنم، در حوزه موسیقی آیینی و عاشورای به جز چند اثر محدود، چه اثری ساخته شده که ماندگار باشد. مگر نهضت عاشورای حسینی، جنگ با ظلم و ظالم نبود؟ مگر دفاع مقدس ما نیز همین نبود؟

** موسیقی مبتذل به مداحی نیز سرایت کرده است
- ایرنا: مداح ها در این مقوله قرار نمی گیرند؟

- گلریز: چه سوال خوبی پرسیدید، اتفاقا باید بگویم که همین موسیقی مبتذل به مداحی ما نیز سرایت کرده است، همین آهنگ هایی که روی مداحی قرار می دهند، آهنگ های خارجی و غیره است، آیا این شان امام حسین(ع) است، این آهنگ ها را بر روی مداحی ها قرار می دهند و در محافل، مجالس و تلویزیون پخش می شود؟ پدر من مداح بود وقتی می خواست مدحی از ائمه اطهار(س)، حضرت ابوالفضل (ع) و حضرت علی اکبر (ع) بخواند، از شجاعت او می خواند.
در دستگاه چهارگاه می خوانم: «اکبر به میدان می رود یارا، لیلا به دنبال سرش گریان، فغان و واویلا، زین ماتم عظما»؛ به ملودی دقت کنید، مو بر تن آدمی سیخ می شود، دیگه کار را به جایی رسانده اند که رهبر معظم انقلاب نیز اعتراض کرده اند. ایشان چقدر تاکید کردند که از آهنگ های خوب استفاده کنید، روضه ای که اول از شجاعت حضرت ابوالفضل (ع) بگوید، از آزادگی، ایثار و فداکاری، آهنگ هایی بر روی این روضه گذاشته می شود که مناسب و تداعی کننده این روایت برای مخاطب نیست، وقتی از امام حسین (ع) یا امامان معصوم(ع)، از دلاوری، مردانگی، مروت و جوانمردی آنها می گوییم باید از ملودی های زیبا و مناسب استفاده کنیم.
یا وقتی به مجالس مداحی می رویم، تعدادی روی استیجی ایستاده اند که فقط صدای سین کلمه امام حسین (ع) را می شنویم و بیس آن نیز به گونه ای است که فقط «سین» گفته می شد، با آن نور پردازی ای هم که می شود، تنها چیزی که به نظر نمی آید مصیبت امام حسین (ع) است. این واقعا باعث تاسف است. وقتی هم که با آنها صحبت می کنید، می گویند جوانان ما این را می خواهند یا مسوولان فرهنگی نیز پاسخ می دهند ما باید این آهنگ ها را تولید کنیم که جوانان به دنبال موسیقی دیگران نروند.
نمونه اش خود من هستم، ما تا چه میزان، در آن دوران فعال بودیم البته من که از پا ننشسته ام، به ارگان های مختلف مراجعه می کنم و آهنگ های ماندگار را به آنها پیشنهاد می کنم، آثاری نیز درباره شهید همدانی، شهید باکری و شهید تهرانی مقدم خوانده ام، آیا اینها از صدا و سیما پخش شده در حالیکه این آثار با سرمایه گذاری خانواده های بزرگوار یا وابستگان این شهیدان تولید شده است؟

- ایرنا: برای شهید حججی که خودتان می گویید دومین انقلاب را در کشور به پا کرد، نمی خوانید؟

- گلریز: سرمایه ندارم، وقتی بخواهیم کاری ماندگار تولید کنیم، هزینه هنگفتی نیاز است، آمادگی دارم برای شهید حججی به صورت افتخاری بخوانم، بارها نیز به ارشاد و صدا و سیما اعلام کردم، هر جا رفتم گفته ام که افتخاری می خوانم اما شما سرمایه اش را تامین کنید. منظورم از من، من نوعی است، خواننده های دیگری هم هستند که می توانند این آثار را خلق کنند.
یکی دو سال پیش شنیدم که می گفتند هزینه این کنسرت هایی که من نام آنها را اجق وجق گذاشته ام، 260 میلیارد تومان شده است، سلیقه های جوانان ما را تغییر داده اند، در حالیکه هیچ جای دنیا اینگونه نیست و همه به موسیقی ملی و جنگ خود احترام می گذارند. ما به پتانسیل مهمی که می تواند به این زیبایی و باشکوهی اثر گذار باشد، بی توجهیم.
فراهنگ**9012 ** گفت وگو از: زهرا امیری * انتشار: امید غیاثوند