صاحب‌خبر - گروه اندیشه info@khorasannews.com کاپیتولاسیون یا «قضاوت کنسولی»، نخستین بار پس از شکست ایران درجنگ‌های طولانی با روسیه تزاری، در سال 1207 (1828 میلادی)، در عهدنامه ترکمنچای، به ایران تحمیل شد؛ اما 136 سال بعد، دولت ایالات متحده آمریکا، درصدد تجدید قرارداد مشابهی با ایران برآمد که با مخالفت شدید امام خمینی (ره) و روحانیون مبارز مواجه شد. طوری که موضع‌گیری امام خمینی(ره) در برابر کاپیتولاسیون و در پی آن، تبعید ایشان، نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران محسوب می شود. ماهیت و پیشینه کاپیتولاسیون واژه کاپیتولاسیون (Capitulation) از ریشه‌ (Capitulate) و به معنای «شرط گذاشتن» است. کاپیتولاسیون در لغت، به معنای سازش و تسلیم است و به قراردادهایی اطلاق می‌‌شود که به موجب آن، اتباع یک دولت در قلمرو دولت دیگر، مشمول قوانین کشور خود می‌شوند و آن قوانین، توسط کنسول آن دولت در محل اجرا می‌شود. در واقع می‌توان کاپیتولاسیون را معاهده‌ای دانست که به موجب آن، بیگانگان حق هرگونه اقدامی در کشور دیگر را برای خود تحصیل می‌کنند و از حقوق و مزایای اختصاصی در زمینه‌های قضایی بهره‌مند می‌‌شوند. به همین دلیل، در زبان فارسی، از کاپیتولاسیون با نام‌های «امتیاز قضایی» یا «حق قضاوت کنسولی» نیز یاد شده است. در طول تاریخ، بیشتر قراردادهای کاپیتولاسیون میان دولت‌های اروپایی با دولت‌های آسیایی و آفریقایی بسته شده است. ایران در دام کاپیتولاسیون پس از مرگ آقامحمدخان در سال 1797م و روی کار آمدن فتحعلی شاه، در 20 مارس 1798، ثبات و قدرت ایران نیز تحلیل رفت و زمینه برای دخالت بیگانگان فراهم شد. در این زمان، فعالیت‌های مداخله‌جویانه روس‌ها در شمال ایران، شتاب بیشتری پیدا کرد و تزارها، در تعقیب سیاست توسعه طلبانه‌شان، شروع به دست‌‌اندازی به خاک ایران کردند.به این ترتیب، دوره اول جنگ‌های ایران و روس به شکست نظامی ایران منتهی و موجب انعقاد عهدنامه صلح گلستان و جدایی بخش‌های وسیعی از خاک ایران در سال 1813 شد. در پی این شکست، مرحله دوم جنگ‌های ایران و روسیه نیز در سال 1826 آغاز شد و این بار هم، به شکست قاجارها و انعقاد قرارداد ترکمنچای در 10 فوریه 1828 انجامید. عوارض قضاوت کنسولی کاپیتولاسیون، علاوه بر آن‌که اتباع بیگانه را در موقعیتی برتر نسبت به اتباع ایران قرار می‌داد، به عنوان دستاویزی برای تضعیف دولت مرکزی نیز به کار می رفت؛ چرا که سفرای بیگانه در ایران، علاوه بر حمایت از حقوق اتباع خود، از اتباع داخلی ایران نیز پشتیبانی‌های هدفمند و مغرضانه می‌کردند. با این حال، با وجود تمام مزایایی که کاپیتولاسیون برای قدرت‌های بزرگ داشت، تحت تأثیر شرایط جهانی، در اواخر قرن نوزدهم میلادی و اوایل قرن بیستم، کشورهای مختلف جهان حق قضاوت کنسولی را از میان برداشتند. در این بین، ژاپن نخستین کشوری بود که در سال 1899، کاپیتولاسیون را در کشور خود منسوخ کرد. پس از ژاپن، کشور یونان در سال 1914، کشور مراکش در سال 1920، کشور ترکیه در سال 1923، کشور تایلند (سیام) در سال 1927 و ایران در سال 1928، به مقابله با کاپیتولاسیون پرداختند و آن را لغو کردند. نخستین تلاش‌های ایران برای الغای کاپیتولاسیون، هنگام برگزاری کنفرانس صلح پاریس، پس از پایان جنگ جهانی اول انجام گرفت. دولت ایران، در این کنفرانس، خواهان الغای قضاوت کنسولی، از میان رفتن امتیازات خارجی، جبران خسارت‌های وارد شده در طول جنگ و گسترش مرزهای ایران از شمال تا مناطق ماورای قفقاز، مرو، خیوه، آمودریا و از غرب تا فرات، غرب کردستان، دیاربکر و موصل شد که البته با مخالفت فرانسه، انگلیس و حتی ایالات متحده آمریکا مواجه شد. با وجود مخالفت‌های خارجی، موضوع از بین بردن حق کاپیتولاسیون، به یکی از دغدغه‌های اصلی رجال سیاسی ایران تبدیل شد و توانست تأثیر خود را بر جلوگیری از اجرای این قرارداد ظالمانه بگذارد. پهلوی دوم و احیای کاپیتولاسیون در ایران کودتای 28 مرداد 1332 و دخالت مستقیم آمریکا در آن، زمینه‌‌ساز حضور همه جانبه نیروهای نظامی، مستشاری و سیاسی این کشور در ایران شد. در دوران نخست وزیری سهیلی، قراردادهایی در زمینه استخدام مستشاران آمریکایی، به بهانه اصلاح سیستم اداری ارتش منعقد شد که هر یک از آن ها، در برگیرنده امتیازات خاصی برای خانواده‌ها و وابستگان نظامیان آمریکایی بود. اما نقطه اوج امتیاز دهی‌ها، به دوران نخست‌وزیر حسنعلی منصور و امیر‌اسدا... علم بازمی‌گردد.حسنعلی منصور پس از آن که در 17 اسفند 1342 مأمور تشکیل کابینه شد، لایحه‌ای را که کابینه علم در 13 مهر 1342 تهیه کرده بود، در تاریخ 21 مهر 1343، برای تصویب به مجلس شورای ملی تسلیم کرد. در این بین، سفر شاه به آمریکا در تیرماه 1343 نیز، تأثیر به سزایی در تصویب این طرح داشت؛ زیرا در این سفر، علاوه بر اعطای کمک‌های نظامی آمریکا، مسائل مربوط به وضع مقررات قضایی و مصونیت نظامیان آمریکایی نیز مطرح شد؛ به نحوی که پس از بازگشت شاه به ایران، لایحه مذکور، در مجلس سنا مطرح شد و به تصویب رسید. روز سوم مرداد 1343، مجلس سنا که جلسه فوق‌العاده‌ای برای بررسی چند لایحه تشکیل داده بود، با اکثریت 62 رأی از مجموع 70 رأی نمایندگان حاضر، لایحه کاپیتولاسیون را نیز به تصویب رساند. مطابق این لایحه به دولت اجازه داده می‌شد که رئیس و اعضای هیئت‌های مستشاری نظامی ایالات متحده آمریکا، از مصونیت‌ هایی که طبق قرارداد وین شامل کارمندان اداری و فنی می‌شد، برخوردار شوند. واکنش امام خمینی (ره) در برابر کاپیتولاسیون دولت که از هنگام تصویب لایحه، تلاش خود را برای بی‌خبر نگه داشتن مردم به کار گرفته بود، از انتشار مذاکرات مجلس شورای ملی و چاپ روزنامه رسمی که عین مذاکرات را درج می‌کرد، خودداری ورزید. با این حال، امام خمینی (ره) که از حضور مستشاران نظامی و امنیتی آمریکایی،‌ انگلیسی و اسرائیلی و عملکرد زیانبار و اسارت‌آور آن ها در کشور آگاه بود، چند روز پس از تصویب لایحه کاپیتولاسیون، توسط یکی از کارمندان مجلس شورای ملی از ماجرا اطلاع یافت و با مطالعه متن صورت مذاکرات مجلس، به جزئیات آن واقف شد.رژیم شاه که از سخنرانی‌ها و افشاگری‌های امام خمینی (ره) هراس داشت، نماینده‌ای به شهرستان قم اعزام کرد تا ضمن دیدار با امام (ره)، ایشان را از تصمیم خود منصرف کند. با این حال، امام (ره) حاضر به دیدار این نماینده نشد. با وجود تهدید امام خمینی (ره) از سوی رژیم، ایشان بدون توجه به این تهدیدها، اعلام کرد که در 20 جمادی‌الثانی، روز میلاد حضرت زهرا (س)، برابر با 4 آبان ماه ، سخنرانی‌خواهد کرد. امام (ره) موضوع کاپیتولاسیون را از آن اموری می‌دانست که عزت اسلام را خدشه‌دار می‌کند. ایشان معتقد بود که «تمام آزادی‌خواهان دنیا قبول دارند که ما برای آزادی می‌جنگیم، ما هدفمان یک هدف ارتجاعی نیست،‌ ما هدفمان این است که از زیر یوغ استعمار آمریکا و اسرائیل بیرون بیاییم... .» تبعید امام (ره) و ادامه مخالفت‌ها روز 9 آبان، حسنعلی منصور، طی سخنانی در مجلس سنا، از قانون مصونیت سیاسی مستشاران نظامی و دیگر آمریکاییان مأمور خدمت در ایران، دفاع کرد و گفت: «دولت ایران با دادن مصونیت سیاسی به چند مستشار آمریکایی، کوچک ترین زیانی به حقوق ملت ایران نمی‌رساند ... نه تنها ارتش ایران، بلکه ملت و دولت و مجلسین ایران در مواقع ضروری و لازم جوابگوی دشمنان داخلی و خارجی مملکت خواهند بود؛ (تصدیق سناتورها) ملت ایران، یک دل و یک جهت پشتیبان دولت خدمت گزار است.» اقدام شدید امام (ره) از سوی رژیم شاه بدون پاسخ نماند و 9 روز پس از سخنرانی ایشان، در نیمه شب 13 آبان ماه 1343، صدها کماندو منزل امام(ره) در قم را محاصره و ایشان را، در حالی که مشغول نیایش بود، به دور از چشم مردم، دستگیر و به ترکیه تبعید کردند.∎​