نظام شورایی نظامی است که بر اساس آن همه امور اجتماع و سیاست از طریق مشورت عمومی و مشورت سیاسی شهروندان به شکل بحث و گفت و گوی آزاد، برابر و مستدل طرح و بررسی می شود و تصمیم سازی و تصمیم گیری صورت می گیرد.
شارحان سنّی، شیعی و خرد گرای منابع معرفتی اسلام، یعنی قرآن، نهج البلاغه، سیره و سنت پیامبر، اصل و قانون شورا را پایه و اساس جامعه و حکومت در سطوح مختلف و برای همیشه دانسته اند. در قرآن، خداوند به پیامبرش دستور می دهد که با مردم مشورت کند. 'و شاورهم فی الامر. آل عمران/159' و 'امر' در این جا امر اجتماع، سیاست و حکومت دانسته شده است.
سید محمود طالقانی در شرح و تفسیر این آیه می نویسد: اصل شورا پایه اجتماع اسلامی است برای همیشه تا اندیشه ها و استعدادها بروز کنند و هر صاحب رایی خود را شریک در سرنوشت جامعه بداند و مسلمانان برای آینده تربیت شوند و بتوانند در هر زمان و هر جا خود را رهبری (اداره) کنند. (1)
پیش از طالقانی، دلیل علامه محمد حسین نایینی بر مشروعیت و اهمیت شورا، سیره نبوی و علوی است و او معتقد است که روش پیغمبر اکرم(ص) و حضرت علی(ع) بر این بوده و « اهمیت دادن شورا و دستور دادن به آن یا برای تطهیر اجتماع و حکومت مسلمانان از تشبّه به حکومت های استبدادی و یا برای تعلیم و تربیت امت بوده، به هر حال باید از آن پیروی نمود. مستبد تراشان، اگر به کتاب و سنت ایمان و از آن خبر داشتند باید این شورا را که ارث اسلام است و به ما برگشته، از خود بدانند و محکم بدارند نه (این که) با دین مخالفش شمارند».(2)
از نظر نایینی اول این که شورا در اسلام نه تنها لازم است بلکه از ضروریات حکومتی و نظام سیاسی در عصر غیبت است. دوم این که شورا با رای مردم کار دارد و از این لحاظ مثل بیعت است.
از دیدگاه خردمندانی مانند مرتضی مطهری، اصل شورا در مقابل استبداد رای است که در حکومت و اداره جامعه به زمامداران و مدیران اجرایی امکان می دهد برای پیشبرد اهداف و برنامه ها، علاوه بر ابزار و وسایل مادی، از افکار عمومی و اندیشه های صاحب نظران و کارشناسان بهره جویند و این شیوه و روش پیامبر اسلام و امام علی (ع) در امر حکومت بوده است.
به نظر ایشان پیامبر اسلام هرگز به روش مستبدان رفتار نکرد. «پیامبر در کارهایی که از طرف خدا دستور نرسیده بود با اصحاب مشورت می کرد و نظر آنها را محترم می شمرد و از این راه به آنان شخصیت می داد. در بدر، مسئله اقدام به جنگ، همچنین تعیین محل اردوگاه و نحوه رفتار با اسیران جنگی را به مشورت گذاشت. در اُحد نیز راجع به این که شهر مدینه را اردوگاه قرار دهند یا اردو را به خارج ببرند به مشورت پرداخت. در جنگ های احزاب و در تبوک نیز با اصحاب مشورت کرد. (3)
ازدیدگاه مطهری اصل شورا در مسایل اجتماعی و سیاسی معتبر است و در مواردی که نصی از اسلام وارد نشده مسلمانان باید روش عملی خود را با شورا و فکر جمعی انتخاب نمایند.(4)
بیشتر اندیشمندان نوگرای ایرانی و غیر ایرانی (شیعه و اهل سنت) شورا را بر همه مردم و مسوولان جامعه واجب می دانند و معتقدند که زمامداران مجاز نیستند در اداره امور جامعه و کشور، رای انفرادی را در پیش گیرند و مسلمانان حق ندارند سکوت کنند و مشارکت سیاسی نداشته باشند.
اقدام به حذف سپنتا نیکنام افزون بر مغایرت با اصل شورا و حق انتخاب مردم، حذف و نفی «فردیّت» افراد هم هست. حذف و نفی فردیت شهروندان، بحران زا است زیرا جامعه و «جمعیِت» حاصل فردیت ما است.
پی نوشت ها:
1- سید محمود طالقانی، پرتوی از قرآن، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1360ه.ش.ج 3 ص394
2- محمد حسین نایینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، مقدمه و پاورقی سید محمود طالقانی، شرکت سهامی انتشار، 1361ه.ش. ص 61
3- مرتضی مطهری، وحی و نبوت، م.آ ج 2، تهران، انتشارات صدرا، 1380 ه.ش. ص 259
4- پیشین، ص 242
-----------------------------------------------------------------------------------
*پژوهشگر و روزنامه نگار- ایرنا