آیدا پیغامی - شهروند حقوقی| حمایت از مولفان و آثار ادبی و هنری در تاریخ ما سابقه بسیار زیادی دارد. در سال‌های 1348، 1352 و 1379 قوانینی برای حمایت از آثار مولفان داشته‌ایم. قوانینی که شاید از نگاه برخی از حقوقدانان قوانین کاملی در زمان خودش بوده باشد. اما با گذشت زمان و گسترده شدن حوزه هنری این قوانین تقریبا کهنه شده و اثر خود را به مرور زمان از دست داده‌اند. از طرفی کشور ما عضو هیچ‌یک از کنوانسیون‌های بین‌المللی مربوط به حمایت از مالکیت آثار ادبی و هنری نظیر «کنوانسیون برن» نشده است و همین موضوع باعث شده دست بسیاری از سودجویان در تکثیر آثار هنری و ادبی بسیاری از مولفان به‌خصوص آثار خارجی باز شود و تا جایی ادامه پیدا کند که تقریبا به یک امر عادی تبدیل شود.
پیش‌نویس لایحه جامع حمایت از مالکان آثار ادبی و هنری در ‌سال 1390 از سوی وزارت ارشاد به دولت تقدیم شد و یکی از لوایحی است که تا به حال در دست بررسی است. این لایحه اگر بتواند از پشت درهای بسته مجلس بیرون‌ آید و تصویب شود می‌تواند بسیاری از نواقص قوانین قبلی ما در مورد آثار ادبی و هنری از بین ببرد و از طرف دیگر تعهد ما  را در برابر استفاده از آثار ادبی و هنری بیشتر کند. به همین منظور هفته گذشته نشستی تحت عنوان «بررسی نوآوری‌های لایحه حمایت از حقوق مالکیت ادبی و هنری» در کمیسیون آموزشی کانون وکلای دادگستری برگزار شد که به موارد پیش‌بینی‌شده در این لایحه با سخنرانی ستار زرکلام، حقوقدان و عضو هیأت‌علمی دانشگاه شاهد پرداخته است.
گنجاندن تعاریف در ابتدای لایحه
ستار زرکلام، حقوقدان و عضو هیأت علمی دانشگاه شاهد با تاکید بر این‌که در ابتدا باید بدانیم قانون مالکیت ادبی و هنری راجع به چیست و از چه موضوعی دفاع می‌کند،  و بعد باید به تعریف یک‌سری مفاهیم اساسی بپردازیم، گفت: در این میان چند واژه وجود دارد که روشن شدن آن اهمیت زیادی خواهد داشت. نخستین واژه حقوق مالکیت ادبی و هنری است. این واژه تعریف بسیار ساده‌ای دارد و به صحبت در مورد حقوق مالکیت‌هایی می‌پردازد که ناشی از تراوشات فکری در زمینه آثار ادبی و هنری است. یا به تعبیر دیگر حقوقی است که در زمینه آثار ادبی و هنری برای پدیدآورندگان این آثار به وجود می‌آید. اصطلاح دیگری که در مورد این مبحث تعریف شود، حق مولف یا کپی‌رایت است. کپی‌رایت یک نظام حمایتی از آثار ادبی و هنری است. در انگلستان و سایر کشورهایی که در گذشته مستعمره انگلستان بودند، حمایت از مولف تحت نظام کپی‌رایت به عمل می‌آید. اما در کشورهای دارای حقوق نوشته مانند فرانسه، ایتالیا، آلمان و سایر کشورهایی که در آفریقا و آسیا تابع این حقوق هستند، نظام حق مولف حاکم است. این دو نظام تفاوت‌هایی به‌ویژه از نظر حقوق عمومی با یکدیگر دارند. در نظام کپی‌رایت، به آثار فکری یا محصولات فکری به‌عنوان یک محصول اقتصادی نگاه می‌شود. در این نظام بیشتر جنبه‌های اقتصادی، مالی و ریالی موضوع مطرح است. در صورتی که در نظام‌های حق مولف، آن چیزی که مطرح است، نویسنده و پدیدآورنده است و برای همین در این کشورها، پدیدآورندگان حقوق معنوی بیشتری دارند، زیرا تنوع، عمق، طول و مدت زمان حمایت از حقوق معنوی بی‌نهایت و دایمی است و اینها تفاوت‌هایی است که بین این دو نظام وجود دارد. اما در مجموع هر دو نظام، نظام حمایت از مالکیت‌های ادبی و هنری هستند.
او در ادامه گفت: از قوانینی که در حوزه مالکیت ادبی و هنری داریم می توان به قانون مولفان، مصنفان و هنرمندان ‌سال 1348، قانون ترجمه و تفسیر کتب و آثار صوتی ‌سال 1352، قانون حمایت از پدیدآورندگان نرم‌افزارهای یارانه‌ای 1379 و همین‌طور در آخر به مواد 62 63 و 75 قانون تجارت الکترونیکی که حمایت از آثار ادبی و هنری را در محیط‌های دیجیتالی مورد حمایت قرار می‌دهد، اشاره کنیم. این سه قانون اصلی و سه ماده‌ای که در قانون تجارت هستند، درواقع استخوان‌بندی حقوق مالکیت ادبی و هنری ما را تشکیل می‌دهند. این روزها یک لایحه‌ای در مجلس شورای اسلامی مطرح است که 118 ماده دارد و نام آن لایحه حمایت از مالکیت ادبی و هنری مالکیت‌های فکری  است.
زرکلام در ادامه با اشاره به این‌که این لایحه یک‌سری نوآوری‌هایی در کلیت فرم دارد، توضیح داد: لازم است قبل از آن‌که به توضیح نوآوری‌های این لایحه بپردازم، کلیات آن را توضیح دهم. در ماده‌یک این لایحه، بخشی به اسم تعاریف اضافه شده است. البته این بخش در اکثر قوانین وجود دارد و این قوانین به رجال، کارشناسان و وکلا در توصیف حقوق و تعهدات طرفین بسیار کمک می‌کند. بنابراین اثر و آثار مشترک، نرم‌افزار و مهندسی معکوس و تمام اصطلاحاتی که در خود قانون آمده است، در این بخش مورد تعریف قرار گرفته و این موضوع اضافه‌شده یکی از محاسن این لایحه است که در قوانین فعلی ما وجود ندارد. دوم این‌که در انتهای قانون در ماده 118 تمامی قوانین موجود نصب شدند و همان لایحه اگر به صورت قانون درآید، مبنای حقوق مالکیت ادبی  و هنری ایران خواهد بود. سوم برای انطباق مقررات بین‌المللی در زمینه حقوق مالکیت ادبی و هنری ازجمله کنوانسیون برن. قانون 1348 که نخستین قانون حق مولف ایران بود به مقدار زیادی حداقل‌های کنوانسیون برن را تامین کرده بود. یعنی با این‌که در ‌سال 1348 تصویب شده ولی یکی از بهترین قوانین در خاورمیانه بود، اما درحال حاضر با پیشرفت‌های تکنولوژی و با تغییر مفاهیم فرهنگی و هنری طبیعتا این قانون پاسخی برای توقعات در عصر حاضر ندارد، اما قانون‌ سال 1348، قانون خوبی بود. در عین حال در این لایحه هم تلاش بیشتری شده تا مواردی که در قانون 1348، 1352 و 1379 نادیده گرفته شده بود و در کنوانسیون برن و سایر قراردادهای بین‌المللی وجود داشت، گنجانده شود. یکی دیگر از معاهداتی که در این لایحه تلاش‌شده انطباق با آن صورت گیرد، معاهده وایپو در زمینه حق مولف مصوب‌ سال 1996 میلادی و حقوق مرتبط است که مربوط به حقوق اجراکنندگان آثار و.... است.
حمایت کامل از حقوق مخترعان
این حقوقدان با اشاره به حقوق در نظرگرفته شده برای مخترعین در این لایحه گفت: نوآوری کلی دیگر حمایت کامل از حقوق مخترع شامل اجراکنندکان، تولیدکنندگان حامل‌های شنیداری و سازمان‌های پخش رادیو و تلویزیونی است. متاسفانه هیچ‌یک از این قوانینی که من تا این‌جا از آن اسم بردم، از حقوق مرتبط یا مجاور به آن مفهومی که گفتم، حمایت نکرده، فقط یک ماده 3 در قانون 1352 بود که به‌طور ناقص از ضبط و ثبت‌کنندگان آثار صوتی حمایت می‌کرد. دلیل آن هم این بود که آن زمان خوانندگان زیادی در ایران شروع به کار کرده بودند و افرادی داشتند موسیقی‌شان را ضبط و به‌طور غیرقانونی منتشر می‌کردند، به همین دلیل شرکت‌هایی که در این زمینه فعال بودند، متحمل ضرر می‌شد،  در نتیجه قانون تغییر یافت و به همین دلیل ماده سه در آن قانون در نظر گرفته شد. وگرنه ما هیچ‌گونه حمایت دیگری نه از اجراکنندگان آثار شامل نوازندگان، خوانندگان و هنرپیشه‌ها، نه از کسانی که آثار صورتی را ضبط و ثبت می‌کردند، حقوق مادی و معنوی‌شان همین‌طور سازمان‌های رادیو و تلویزیونی تا این لحظه نداشتیم. بنابراین وقتی آقای شجریان اعتراض می‌کرد که صدای من نباید از صداوسیما پخش شود، به لحاظ کلی و از نظر قواعد کلی حقوق درست بود ولی به لحاظ حقوق مالکیت فکری واقعا ضعف داشت. طبیعتا به این دلیل بود که اجراها را حمایت نمی‌کردیم. خوشبختانه این لایحه به‌طور کامل از اجراها، ثبت و ضبط‌کنندگان آثار صوتی و سازمان‌های پخش رادیو و تلویزیونی حمایت می‌کند که البته به این موارد نمی‌توان نوآوری گفت، زیرا تمام آنها نو و تازه است.
پیش‌بین امارات پدیدآورندگی
و شناسایی نخستین مولف
او در ادامه با اشاره به این‌که یک نوآوری دیگر در این قانون این است که این لایحه امارات پدیدآورندگی را برشمرده است که در مباحث حقوقی بسیار مهم هستند، گفت: با این‌که امارات ضعیف‌ترین دلایل هستند و می‌توان خلاف آن را اثبات کرد، اما به قاضی کمک زیادی می‌کند که متوجه شود پدیدآورنده کیست. بنابراین ما وقتی نمی‌دانیم مولف کیست، باید اماراتی داشته باشیم برای این‌که مولف را شناسایی کنیم. همین‌طور برای این‌که بدانیم نخستین پدیدآورنده کیست. یا زمانی که فیلمی ساخته می‌شود یا وقتی یک اثر مشترک اجرا می‌شود یا یک اثر مرکب اجرا می‌شد و ما نمی‌دانستیم چه کسی پدیدآورنده اولیه است. وقتی ما نمی‌دانستیم پدیدآونده کیست، قطعا مالک آن را هم نمی‌شناختیم. این لایحه کمک می‌کند که به وسیله امارات نخستین مولف یا مولف نامعلوم را پیدا کنیم. از طرف دیگر، این لایحه از پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای و از برنامه‌های یارانه‌ای حمایت کرده است که البته اینها پایگاه‌های داده که پیش از این مورد حمایت قرار گرفته بودند، نیست. پایگاه‌های داده مجموعه‌ای از اطلاعاتی هستند که به صورت روشمند جمع‌آوری شدند، بنابراین قانون ما به‌طور خیلی ناقص در قانون‌ سال 1379 با عبارتی بسیار ناقص از پایگاه‌های داده و دیتابیس‌ها حمایت می‌کند. ولی در این لایحه به‌طور کامل از این موارد حمایت شده است. از نوآوری دیگر این لایحه می‌توان به پیش‌بینی قراردادهای آثار شنیداری و دیداری و مقررات آمره در این خصوص اشاره کرد. ما تا به حال در مورد قراردادهای نشر و آثار شنیداری و دیداری هیچ‌گونه قانونی نداشتیم. این لایحه این موارد را اضافه کرده که البته باز هم ناقص است، ولی ما امیدواریم به همین شکلی که لایحه به مجلس وارد شده، تصویب شود و این قدم بسیار بزرگی در حفظ حمایت از حقوق پدیدآورندگان آثار است. اگر این لایحه به همین صورتی که هست تصویب شود، ما یکی از کشورهایی خواهیم بود که بزرگترین و بیشترین حمایت‌ها را از پدیدآورندگان آثار و دارندگان حقوق مرتبط خواهیم داشت. باوجود این‌که ناقص است، ولی امیدواریم به همین صورت تصویب شود.
حمایت از آثار شفاهی
زرگر در ادامه گفت: این لایحه دامنه حمایت خودش را به اشخاص و موضوعات جدید توصیه کرده که تابه‌حال سابقه نداشته است. به‌طور مثال آثار شفاهی را به رسمیت شناخته است. در قانون 1348 آثار شفاهی به رسمیت شناخته نشده بود. این آثار شامل دکلمه‌ها، سخنرانی‌ها، موعظه‌ها و دفاعیات که به صورت شفاهی عرضه می‌شود، است، البته حمایت از این موارد در صورتی خواهد بود که ضبط و ثبت شوند، زیرا وقتی ضبط و ثبت نشوند، حق دفاعی هم برای آنها وجود نخواهد داشت. مورد دیگر آثار جمعی است. ما در قانون فعلی آثار مشترک و مرکب را پیش‌بینی کردیم. آثار مشترک، آثاری هستند که به وسیله دو یا چند نفر و با همکاری و برنامه‌ریزی قبلی تولید می‌شوند. آثار مرکب، آثاری هستند که براساس آثار دیگران پدید می‌آیند، مثلا ما یک رمان داریم، کسی که می‌آید براساس این رمان یک سناریو و فیلمنامه تهیه می‌کند، این اثر دوم نسبت به اثر نخست مرکب است، زیرا مبنای آن اثر نخست است. اما قانون اثر جمعی را تعریف نکرده است. البته در قانون بسیاری از کشورها هم این موضوع تعریف نشده و ما در این لایحه از حقوق فرانسه کمک گرفتیم و آثار جمعی را توصیف کردیم. آثار جمعی، آثاری هستند که به ابتکار و هزینه یک شخص حقیقی و حقوقی ساخته می‌شوند. کسانی که در ایجاد قانون مشارکت دارند ممکن است هیچ‌وقت همدیگر را ندیده باشند، مثلا وقتی یک فیلمی تهیه می‌شود، افراد بسیار متعددی در تهیه آن دخالت دارند، چه‌بسا این افراد اصلا همدیگر را نمی‌شناسند. وقتی می‌توانیم بگوییم مشترک که افراد بتوانند با هم تقسیم کار کنند و اثری را به وجود آورند. درنهایت اثری مانند فیلم و موسیقی و آهنگی که به وسیله یک ارکستر نواخته می‌شود، یک اثر جمعی  است که حقوق آن باید مشخص شود.
پیش‌بینی صریح آثار مرکب
 و پدیدآورندگان نرم‌افزارها
او در ادامه با اشاره به این موضوع که مورد دیگر پیش‌بینی صریح آثار مرکب است، افزود: من بعضا اشاره کردم که هر یک از نوآوری‌هایی که ایجاد شده با چه موادی از کنوانسیون برن یا معاهدات وایپو مرتبط هستند. همان‌طور که گفتم یکی از ویژگی‌های این لایحه تلاش برای انطباق و مقررات بین‌المللی است. دیگری حمایت از آثار بی‌نام و با نام مستعار بود که تا به حال قانون ما از این آثار حمایت نکرده بود. یعنی اگر یک اثری بی‌نام باشد و مولف آن بعدا شناخته شود یا اثری با نام مستعار منتشر شود و بعد نقل شود که پدیدآورنده واقعی کیست، مشخص نشده بود که باید چگونه و چه مدت زمانی باید از آن حمایت کرد. آثار ناشی از استخدام و سفارش در قانون حمایت از انجمن‌های نرم‌افزارهای ایرانی پیش‌بینی شده که اگر اثری ناشی از سفارش باشد، یعنی به سفارش شخصی تهیه شود یا در نتیجه استخدام پدید ‌آید چه حقوقی دارد. در این‌جا این سوال پیش می‌آید که آیا حقوق مادی متعلق است به کسی که سفارش می‌دهد یا سفارش می‌گیرد یا کسی که استخدام می‌کند یا کارمند یا کسی که استخدام شده. ماده 6 قانون 1379 در این زمینه تعیین تکلیف کرده است. حمایت از نرم‌افزارها و برنامه‌های رایانه‌ای هم پیش‌بینی شده که البته این نوآوری نیست، برای این‌که قانون 1379 از این موارد حمایت کرده، ولی توجه داشته باشید نوآوری این موضوع در این‌جاست که این موارد در داخل نظام مالکیت ادبی و هنری مورد حمایت قرار گرفته، چون در سابق در مورد نرم‌افزارها بسیاری از کشورها در ابتدا مخالف این بودند که نرم‌افزار به‌عنوان اثر ادبی مورد حمایت قرار گیرد. آنها نرم‌افزار را یک اثر فنی می‌دانستند و می‌گفتند که برای خلق آن نیاز به کامپیوتر بوده و از جنبه‌های زیبایی‌شناختی محروم است، به همین دلیل ما چطور می‌توانیم این موضوع را یک اثر حساب کنیم. ولی درنهایت تحت فشار و لابی آمریکایی‌ها مجبور شدند نرم‌افزار را به‌عنوان یک اثر فکری به رسمیت بشناسند. یکی از اشکالاتی که قانون 1379 داشت این بود که هیچ ارتباطی با قوانین 1348 و 1352 ایجاد نکرده بود، برای خود دنیای مستقل ساخته و ایجاد اشکال کرده بود، زیرا قانون 1379 بسیار ناقص بود و بسیاری از جاها نمی‌توانستیم از سایر حمایت‌های 1348 و 1352 برای حمایت از پدیدآورندگان نرم‌افزار استفاده کنیم. کاری که در این لایحه انجام شده، نرم‌افزار را داخل مالکیت ادبی حساب کرده که قدم بزرگی است، برای این‌که ما می‌توانیم از امتیازات سایر آثار ادبی و هنری در مورد نرم‌افزارها هم استفاده کنیم، ضمن این‌که از ویژگی‌های خاص نرم‌افزار استفاده خواهیم کرد.
تهیه نخستین دارنده حقوق مادی
این استاد دانشگاه با تاکید بر نوآوری دیگر در لایحه که تهیه نخستین دارنده حقوق مادی است، توضیح داد: همان‌طور که گفتم این بسیار اهمیت دارد که ما بدانیم در برخی از آثار نخستین پدیدآورنده کیست، زیرا این پدیدآورنده درعین‌حال صاحب حق است. قانون‌گذار می‌گوید هر کسی که اثری را پدیدآورد، نخستین دارنده حقوق است. شاید این موضوع برای خوانندگان این مطلب خیلی پیش پا افتاده به نظر بیاید، ولی این یک اماره است. ما باید ببینیم چه کسی اثر را پدید آورده، زیرا این فرد صاحب حقوق است. نکته بعدی این است که باید بدانیم پدیدآورنده اثر مشترک کیست؟ این موارد را قانون به‌طور مفصل در چندین ماده این لایحه توضیح داده است که اگر آثار مشترک طوری باشند که قابل تجزیه و تفکیک از همدیگر نباشند، دارنده حقوق همه کسانی هستند که در تولید این اثر نقش داشتند، اما اثر اگر به گونه‌ای باشد که قابل تجزیه و تفکیک باشد، به‌طور مثال برخی از ترجمه‌هایی را می‌بینیم که بخش شده و هر قسمت را یکی ترجمه کرده است، اینها به‌طور محتوایی به هم مربوط هستند، ولی درعین‌حال هرکدام یک بخش مستقل هستند، این‌جا هر نفر که صاحب اثر است، می‌تواند قسمت خاص خودش را که قابل تجزیه است، مورد استفاده قرار دهد. در مورد آثار جمعی پدیدآورنده و مالک کسی است که مدیریت و سرمایه‌گذاری کار را انجام داده است. در مورد آثار سفارشی حقوق مادی برای کسی است که اثر را سفارش می‌دهد. اگر کسی می‌خواهد از یک شعری استفاده کند که هنوز مدت حمایت آن تمام نشده، به‌طور مثال اگر این اثر برای آقای شاملو است، باید از وراث او اجازه بگیرد. اگر اجازه گرفت، این اثر دوم متعلق به پدیدآورنده اثر دوم است. خیلی از آثار را داریم که مرکب هستند، به‌طور مثال در مورد ترجمه، باید در مورد ترجمه آثار از پدیدآورنده اثر اجازه بگیریم، ولی خب چون ما عضو کنوانسیون برن نیستیم، می‌توانیم بدون اجازه از اثر استفاده کنیم. متاسفانه ایرادی که این موضوع دارد این است که دست ما را به دزدی عادت می‌دهد و وقتی این اتفاق افتاد، آثار هموطنان‌مان را هم سرقت می‌کنیم.
توسعه و شفاف‌سازی مصادیق حقوق مادی
زرگر در انتها به مقایسه برخی از موارد پیش‌بینی‌نشده در قانون‌های گذشته با لایحه جدید پرداخت و گفت: قانون‌گذار قانون 1348 تقریبا به تمام مصادیق حقوق مادی به‌طور تلویحی و ضمنی اشاره کرده، اما مشخصا نام نبرده، ولی قانون به‌طور مشخص می‌گوید حق تکثیر و انتشار حسب نوع اثر، حق توزیع و عرضه، حق عاریه و اجاره، حق پخش رادیو و تلویزیون و حق نمایش و اجرای عمومی. ایجاد آثار مرکب مانند ترجمه، حق گذاشتن اثر در معرض دید و این موارد که به‌طور کاملا مشخص آمده، حقوق مادی پدیدآورنده را احصا کرده و این به حمایت از حقوق پدیدآورندگان آثار بسیار کمک می‌کند. همین‌طور حمایت از آثار به صرف داشتن اصالت و بدون توجه به کیفیت، نوع و شیوه و شکل آفرینش بسیار مهم است، زیرا آثار برای این‌که حمایت شوند، فقط باید اصالت داشته باشند.