در یک نزاع دسته جمعی در منطقه پتک جلالی شهرستان باغملک که طی سالهای اخیر به یک معضل جدی در استان تبدیل شده است 200 نفر در دستگاه قضائی محکومیت قطعی داشته اند و 2 سال زندان و 2 سال تبعیداحکامی بوده که توسط دستگاه قضا برای آنان صادر شده است.
طبق آمار موجود این بخشی از احکام صادره است و پیش از این نیز هشت نفر به اتهام قتل، به قصاص محکوم شده اند و حدود 200 نفر دیگر نیز اخیرا بازداشت و به زندان منتقل شده اند که در انتظار صدور رای دادگاه هستند.
این آمار تکان دهنده مربوط به ماجرای یک اختلاف کهنه بر سر مالکیت زمین در روستای کوچکی از توابع بخش میداوود شهرستان باغملک در شمال شرق خوزستان است که تنها 250 خانوار (حدود 2 هزار نفر) جمعیت دارد که شغل اصلی آنان کشاورزی و دامپروری است.
این زخم کهنه 2 سال پیش سرباز کرد و حالا 16 نفر کشته و ده ها نفر زخمی شده و تعداد زیادی از روستائیان از محل زندگیشان آواره شده و خانه های تعدادی نیز به آتش کشیده و خراب شده است.
این درگیری طایفه ای شاید خبرسازترین نزاع سال های اخیر خوزستان بوده اما در گوشه و کنار این استان، نزاع های جمعی هر از چند گاهی اوج می گیرد.
درگیری 2 طایفه بر سر مالکیت زمین در هویزه که در آن نفت پیدا شده بوددر سالهای اخیر به اهواز کشیده شده که هشت کشته و چندین زخمی بر جای گذاشته و این نزاع هنوز ادامه دارد.
تیراندازی های گاه و بیگاه برای ایجاد رعب و وحشت و درگیری طرفین این درگیری در برخی محله ها، اعتراض سایر اهالی را به دنبال داشته است.
مرداد امسال نیز یک درگیری در شهر 'چم گلک' از توابع اندیمشک 31 نفر مجروح و 39 نفر بازداشت به همراه داشت.

*برترین ها در نزاع
طبق آمار رسمی اعلام شده تهران، خراسان رضوی و اصفهان بالاترین میزان نزاع در کشور را دارا هستند.
آمارها نشان می دهد 2 هزار و 636 نفر در سال 95 ، مراجعه 21 هزار و 184 نفر در سال 94 و مراجعه 23 هزار و 680 نفر در سال 93 به دلیل صدمات ناشی از نزاع دسته جمعی به پزشکی قانونی خوزستان مراجعه کرده اند.
همچنین آمارهای سال 95حاکیست آبادان، امیدیه، اندیمشک و اندیکا در رده نخست و هویزه، کارون، گتوند و آغاجاری در آخرین رده نزاع های جمعی خوزستان قرار دارند.
اهواز با وجودی که بیشترین فراوانی نزاع های جمعی را در استان داراست اما به نسبت جمعیت در رده پنجم است.
همچنین شهرستان حمیدیه با 300 درصد رشد، باغملک با 280 درصد، شوش با 260 درصد و اهواز با 244 درصد، بیشترین رشد نزاع جمعی سال 95 نسبت به سال 92 را دارند.

*نزاع برای قدرت نمایی ؛عوامل نزاع جمعی در خوزستان چیست؟
معاون دادستان اهواز معتقد است نزاع ها در استان بیشتر بخاطر سه موضوع شامل اختلافات ملکی و دعاوی تحت این عنوان، مسائل خانوادگی و تصادفات رخ می دهد.
محمد گراوند با اشاره به برخی عوامل نزاع جمعی در خوزستان می گوید: بر اساس مشاهدات اولیه و به صورت تجربی دریافته ایم که در این حوادث عوامل شخصی، محیطی و اجتماعی دخالت دارد البته این مساله نیاز به بررسی دقیق و علمی و کارشناسی دارد.
وی می افزاید: بیماری های روحی- روانی و مشکلات عصبی، که شخص دچار آن است می تواند زمینه وقوع جرم را بوجود می آورد؛ گاهی شخص دچار بیماری نیست اما درگیری های ذهنی و کم طاقتی او باعث نزاع می شود، به طور مثال مسائلی همچون بیکاری و مشکلات مالی در خوزستان در این زمینه بسیار تاثیرگذار است.
وی گفت:به طور مثال دیده شده یک حادثه تصادف رانندگی و یا دعوای 2 کودک به نزاع جمعی کشیده شده است ؛ از طرف دیگر عوامل محیطی، گرمای هوا و کلافگی حاصل از آن باعث می شود یک حادثه رخ دهد.
بگفته وی در نظریه های جامعه شناسی نیز به این مساله اشاره شده که در مناطق گرمسیر آمار جرایم بیشتر است.
وی اظهار می کند: از عوامل مهم اجتماعی در نزاع های جمعی، اثبات قدرت و رقابت های طایفه ای است، در این صورت شخص حس می کند طایفه نباید از مواضع خود کوتاه بیایند که این مساله باعث تشدید درگیری می شود.
گراوند تحریک جوانان توسط بزرگان یک قوم، تکیه بر حمایت و پشتیبانی طایفه از مجرم به ویژه در پرداخت دیه، تاخیر حضور ماموران نیروی انتظامی در صحنه نزاع، بیسوادی و کم سوادی افراد و وجود سلاح گرم و سرد به ویژه سلاح های گرم غیرمجاز در جامعه را از دیگر عوامل بروز نزاع های دسته جمعی در استان عنوان کرد.
وی می افزاید: نقش فرهنگ حمل سلاح و استفاده از آن مراسم عروسی و عزا را نمی توان در این زمینه نادیده گرفت به طوری که فرهنگ حمل سلاح آسیب جدی بر پیکره امنیت وارد کرده است.
گراوند ادامه می دهد: به منظور کاهش و پیشگیری از نزاع جمعی باید از ظرفیت ریش سفیدان برای آگاهی بخشی و میانجیگری استفاده شود، در این موارد نه تنها درگیری ممکن است در منطقه از بین برود بلکه وجود قوانین باعث می شود که مجرم از حمایت طایفه برخوردار نباشد که نوعی عامل بازدارنده در ارتکاب جرم است.
وی اظهار می کند: جمع آوری سلاح های گرم غیرمجاز، استقرار و استمرار حضور ماموران در محل، آنهم به موقع و مقتدرانه؛ صدور آرای متناسب و قاطع برای افراد درگیر در نزاع و به نوعی ارعاب همگانی از طریق کیفر و مجازات؛ آموزش و آگاهسازی مردم همچنین پرکردن اوقات فراغت جوانان با ارائه الگوی مناسب می تواند به کاهش این حوادث کمک کند.
وی از ارائه آمار پرونده نزاع های دسته جمعی و محکومان این حوادث خوداری می کند و می گوید: این آمار چهره استان را مخدوش می کند، استان هایی هستند که 10 برابر خوزستان نزاع دارند اما از ترس لطمه به احساس امنیت و گردشگری و سرمایه گذاری آن را اعلام نمی کنند.

*سنت و هویت جمعی
مدیرکل امور اجتماعی استانداری خوزستان نیز اظهار می کند: علاوه بر خوزستان در استان های دیگر کشور از جمله چهارمحال و بختیاری، کردستان، کرمانشاه، ایلام و... که دارای بافت سنتی هستند و هویت فردی هنوز شکل کامل در بافت اجتماعی به خود نگرفته شاهد این نوع درگیری ها و گاهی بیش از خوزستان هستیم.
محمدصادق کریمی کیا یکی از آسیب های اجتماعی خوزستان را 'نزاع های بین فردی' یا اصطلاحا 'نزاع های دسته جمعی' می داند و مهمترین عوامل وقوع آن را هویت جمعی، احساس بی عدالتی و وجود سلاح گرم عنوان می کند.
وی می افزاید: آمارها روند کاهش نزاع را در استان از سال 92 تا کنون نشان می دهد؛ اما به دلیل گرایش به استفاده از اسلحه، شدت خشونت بالا رفته اما درگیری های روستای 'پتک جلالی' در 2 سال گذشته، با خشونتی که به همراه داشت، آمارهای ناگواری از کشته و زخمی و دستگیری را در نزاع جمعی به دنبال داشته است.
وی گفت:همچنین نزاع های جمعی در شهرستان های دیگر نظیر اهواز، اندیمشک، ایذه و رامهرمز، نشان دهنده وجود هویت های جمعی و عدم حل مساله و اختلاف به شکل مسالمت آمیز است.
این جامعه شناس درباره دلیل آمار بالای نزاع جمعی در خوزستان توضیح می دهد: وقوع این نزاع های جمعی علامت و نشانه ای از این است که در سازمان اجتماعی در خوزستان کارکردهای حل مساله، به سمت رفتارهای خشونت آمیز کشیده می شود؛ در نبود مدارای اجتماعی به آسانی و سهولت اختلاف و درگیری بین 2 فرد به سطح نزاع جمعی و طایفه ای بدل می شود.

*اختلاف فردی؛ نزاع جمعی
چرا اختلافات بین فردی در حوزه اجتماعی به این سمت و سو کشیده می شود و چرا افراد فکر می کنند باید شخصا حق خود را مطالبه کنند و از نهادهای متولی پیگیری نمی کنند؟
کریمی کیا عوامل متعددی را در این زمینه دخیل می داند و می گوید: وقتی شخصی فکر می کند حقش پایمال شده و باید حق را شخصا یا با تکیه بر طایفه و قوم خود به دست آورد، از سوی دیگر به دلیل دسترسی به اسلحه گرم، شاهد این اتفاقات هستیم.
وی اظهار می کند: در خوزستان هنوز مصادیق رفتارهای اجتماعی یک جامعه مدرن را شاهد نیستیم و هنوز جامعه سنتی با هویت جمعی است؛ به این معنی که افراد این جامعه پایگاه های انتسابی را بر پایگاهای اکتسابی ترجیح می دهند؛ در بافت فرهنگی اجتماعی، به جای توجه به جایگاه اجتماعی افراد، طایفه و قوم او مورد توجه است.
وی گفت: این مسائل باعث می شود که درگیری ها دیگر جنبه فردی نداشته باشد، بلکه اختلاف بین خانواده، فامیل و قوم گسترش می یابد، که این را حتی در مسائلی مانند اختلافات معمولی زناشویی و حتی طلاق شاهد هستیم، بنابراین در جایی که هویت جمعی است، یک رفتار اجتماعی یا پدیده اجتماعی که جنبه فردی دارد به یک اختلاف جمعی و طایفه ای تبدیل می شود و خاتمه این نوع درگیری را بسیار دشوار می کند.
کریمی کیا ادامه می دهد: علاوه بر هویت جمعی، احساس بی عدالتی و عدم توانایی نهادهای مسئول در رسیدگی به اختلافات و پیگیری حق و حقوق افراد نیز عامل دیگری است که باعث می شود افراد برای احقاق حقوق خود به طایفه و قوم خود پناه بیاورند و پشتیبانی آنها را طلب کنند.

*فرسنگ ها فاصله با شهروندی
مدیرکل امور اجتماعی استانداری خوزستان معتقد است: تنها راه کاهش و یا متوقف شدن نزاع های دسته جمعی، شکل گیری گفتمان شهروندی است، البته وضعیت استان نشان می دهد که فعلا از این گفتمان خبری نیست و راه درازی برای شهروند شدن افراد در پیش است.
وی با بیان اینکه برخی سنت های ما در حال ترویج و بازتولید هستند، اظهار می کند: کارکرد جامعه کنونی فردگرایی است و باید بپذیریم که این کارکرد با جامعه سنتی تفاوت دارد و برخی از کارهایی که در جامعه سنتی قابل انجام بوده، در جامعه مدرن نمی توان انجام داد، به بیان دیگر در جامعه مدرن راهکارهای سنتی حل اختلاف کارکرد خود را از دست داده و اختلافات باید از نهادهای قضایی و دادگستری پیگیری و رفع شود بنابراین بازتولید عناصر جامعه سنتی در یک جامعه مدرن، خطای سیستماتیک محسوب می شود.
کریمی کیا اضافه می کند: البته باید به این مساله توجه داشت که در خوزستان به دلیل شرایط نامناسب زیست محیطی مانند آلوده ترین و گرم ترین شهرها و... یک نارضایتی عمومی هم وجود دارد، بنابراین اگر احساس ناامنی به آنها اضافه شود، تمایل به بروز رفتارهای خشونت آمیز افزایش می یابد.
وی با تاکید بر آموزش شهروندان برای کاهش نزاع جمعی، می گوید: اگر مردم را نسبت به خطرات نگهداری و حمل سلاح آگاه کنیم و فجایعی که به تبع استفاده از سلاح (حتی در مراسم عروسی و عزا) بوجود آمده را نشان دهیم، گام بزرگی در این زمینه است.
این جامعه شناس می افزاید: ایجاد فضاهایی برای تفریح مردم و تخلیه هیجانات آنها هم می تواند موثر باشد، این در حالیست که اکنون هیچ مکانی با عنوان سالن و یا باشگاه تیراندازی عمومی وجود ندارد که با گذران اوقات فراغت و ورزش های سالم تخلیه هیجانی و روانی صورت گیرد.
وی اظهار می کند: ریش سفیدها و بزرگان اقوام نیز می توانند در تغییر دیدگاه مردم نقش مهمی ایفا کنند هر چند اکنون در شهرستان اهواز و کارون برخی شیوخ و طوایف مخالفت خود را با تیراندازی در مراسم اعلام کرده اند و این مساله از سوی سایرین نیز محترم شمرده شده است.
وی با تاکید بر برخورد جدی و قانونی با حاملان سلاح از سوی دستگاه های مسئول، ادامه می دهد: از همه اینها گذشته مسائل فرهنگی نیز در این زمینه نقش اساسی بازی می کنند به طور مثال به مردم آموزش داده نشده که در زمان های خاص مانند وقتی که خشمگین و مضطرب می شوند و یا مورد ظلم و تبعیض یا سوءقصد قرار می گیرند باید چه واکنشی داشته باشند همچنین جامعه نسخه ای برای حل این اختلافات از طریق قانون ندارد، این در حالیست که کتمان کردن برخی از این اختلافات ریشه نزاع می شود.
کریمی کیا اظهار می کند: در مقابل خشونت و درگیری ها 'مدارا' قرار دارد، در حالی که در خوزستان مدارای اجتماعی کمتر وجود دارد و این مساله نیز باید به مردم آموزش داده شود.
وی تصریح می کند: نزاع های جمعی در واقع نوعی عقب گرد در حوزه اجتماعی به شمار می آید و به معنی این است که نتوانسته ایم افراد را جامعه پذیر کنیم.
کریمی کیا می افزاید: نزاع های دسته جمعی از نظر توسعه ای نیز بسیار مضر است زیرا در مناطقی که این درگیری ها رخ می دهد، کمتر کسی رغبت به سرمایه گذاری خواهد داشت.

*وقتی عدالت خصوصی به میان آید
نزاع های جمعی از نظر 'جرم شناسی' نیز حائز اهمیت است و نیاز به بررسی دارد.
مدیرگروه حقوق دانشگاه شهید چمران اهواز در این باره می گوید: نزاع جمعی از دیدگاه جرم شناسان خشونت فیزیکی است که معمولا ظاهر و در مقابل دید عموم اتفاق می افتد به عبارتی خشونت آشکار است که می توان آن را از جنبه های مختلف اعم از جامعه شناسی، روانشناسی، مردم شناسی، امنیتی و حقوقی بررسی کرد؛ البته مطالعات موردی نیز درباره نزاع در برخی مناطق انجام شده است.
حسین آقایی جنت مکان اظهار می کند: نزاع دسته جمعی (نزاعی که حداقل سه نفر در آن مشارکت دارند) جرم است و ماده 615 قانون مجازات اسلامی به بعد به این جرم و مجازات آن اختصاص دارد.
وی می افزاید: نزاع جمعی از نظر جرم شناختی دلایل مختلفی دارد و در نیم سده اخیر جرم شناسان در این حوزه بسیار ورود کرده و راجع به آن نظریه ارائه داده اند که نظریه های دورکیم و نظریه عدم کامیابی خواسته های فرد از آن دسته است.
این استاد حقوق جزا و جرم شناسی، خوزستان را از نظر نزاع های دسته جمعی یکی از کانون های بحرانی در کشور می داند و می گوید: در خوزستان بسیاری از آسیب های اجتماعی بحرانی هستند که نزاع جمعی یکی از آنهاست، در سال 81 این استان از نظر نزاع دسته جمعی رتبه نخست کشور را داشته و 44.6 نفر به ازای هر یک هزار نفر نزاع جمعی داشتند و به نظر می آید روند روبه رشد هنوز ادامه دارد؛ درگیری های روستای پتک جلالی یک نمونه از این نزاع هاست که خسارت های فراوانی ایجاد کرده است.
وی با بیان اینکه تا کنون مطالعات دقیق و علمی در زمینه نزاع های جمعی به ویژه در خوزستان انجام نشده می گوید: برای مشخص شدن کاهش یا افزایش واقعی، نیاز به مطالعه و آمار دقیق داریم و اکنون به صورت کلی اظهار نظر می کنیم.
جنت مکان تاکید می کند: برای شناسایی و مبارزه با هر جرمی باید اطلس های جداگانه در نیروی انتظامی، پزشکی قانونی، دادگستری و زندان ها وجود داشته باشد تا بتوان تحلیل درستی از جرایم ارائه کرد زیرا برخی از جرایم به زندان منتهی نمی شود که به این فاصله آماری 'رقم سیاه' می گویند و در نزاع جمعی با 'رقم سیاه' مواجه هستیم.
عضو هیات علمی دانشکده اقتصاد و علوم اجتماعی دانشگاه چمران اهواز تصریح می کند: یکی از عوامل نزاع جمعی در کشور و استان، روی آوردن به عدالت خصوصی است؛ به این معنی که وقتی به شکایت های جزئی مردم در دادگستری به خوبی رسیدگی نمی شود، یا دچار اطاله دادرسی می شوند و یا از نتیجه پرونده رضایت ندارند، خود درصدد احقاق حق برمی آیند به طور مثال در 'پتک جلالی' از سال های قبل پرونده های جزئی و حل نشده از اختلافات ملکی و یا چرای محصول و ... وجود داشته است.
وی تاکید می کند: هر چه چرخ عدالت کیفری در کشور کند باشد، جای آن را عدالت خصوصی پر می کند به طوری که ریشه اغلب نزاع های جمعی همین مساله است.
جنت مکان اضافه می کند: جرم شناسان عوامل رایج و شایع جرم را شامل عوامل فردی و اجتماعی می دانند که دلایل اقتصادی، فرهنگی و خانوادگی جزو دسته عوامل اجتماعی جرم است.
وی با بیان اینکه 60 تا 70 درصد نزاع ها قابل پیشگیری است اظهار می کند: پیشگیری از جرم یکی از رشته های جدید در جرم شناسی است که پیش نیاز آن داشتن اطلاعات و داده ها و تهیه اطلس و نواحی جغرافیایی (زمانی و مکانی) جرم خیز است.
این استاد دانشگاه تصریح می کند: پیشگیری از جرم نیازمند هزینه کرد اعتبارات است، این در حالیست که ما در کشور می خواهیم جرایم را با حرف زدن کاهش دهیم که این مساله امکان پذیر نیست.
وی می افزاید: تا کنون هیچگونه مطالعه جامعی در خصوص جرایم صورت نگرفته است؛ این مطالعات زمان طولانی نیاز دارد و دانشگاه پول کافی ندارد، از سوی دیگر مطالعات دانشجویی و پایان نامه ای در این زمینه نیز با درهای بسته نهادهای رسمی روبه رو می شود و به بهانه محرمانه بودن آمار از دادن آنها به محققان جلوگیری می کنند.

*آمارهای صد در صد محرمانه
از تعداد کشته ها و زخمی ها و محکومان نزاع های جمعی در خوزستان اطلاعی در دست نیست. نیروی انتظامی، استانداری و دادگستری خوزستان با وجود تلاش بیش از یک ماه خبرنگار ایرنا برای دستیابی به آمار و اطلاعات بیشتر در این زمینه حاضر به همکاری نشدند. علت محرمانه بودن این آمار را نیز مخدوش شدن چهره استان و فرار سرمایه گذاران عنوان کرده اند.
یکی از مقامات رده بالای استان که بعد از مصاحبه2 ساعته، حاضر به انتشار اظهارات خود نشده، در توجیه رفتار خود می گوید: ما از محرمانه شدن و کتمان واقعیت خوشحال نیستیم اما وقتی می خواهیم درباره یک پدیده اجتماعی مانند نزاع جمعی حرف بزنیم ناچار می شویم همه چیز را محرمانه کنیم و لای پوشه های محرمانه قرار دهیم زیرا طبق تحلیلی که داریم اگر اخبار این نزاع ها منتشر شود بهداشت روانی جامعه بر هم می خورد و افکار عمومی خدشه دار می شود، بنابراین در این نزاع ها که اغلب طایفه ای هستند، آنقدر باید کلی گویی کنیم که به هیچکس برنخورد.
جنت مکان استاد حقوق و جرم شناسی اما از محرمانه شدن اطلاعات مربوط به جرایم، انتقاد می کند و می گوید: نباید از انتشار این آمار ترس داشته باشیم و این اطلاعات باید روزانه بر روی سایت ها قرار گیرد نه اینکه مخفی شود.
وی گفت: این مساله که گفته می شود ارائه آمار، سیاه نمایی و برای کشورها آسیب زاست، صحیح نیست، زیرا می بینیم که در کشورهای خارجی انتشار همه این اطلاعات بسیار عادی شده و همه امکان دسترسی به آن را دارند.

*آرامش شکننده
در 'پتک جلالی' آتش بس اعلام شده است؛ البته بعد از بازداشت و محکومیت چند صد نفر از اهالی، شاید به جز زنان و کودکان کسی در روستا نمانده باشد.
تیراندازی و نزاع اما در دیگر شهرستان ها هنوز خبرساز است.
آیا آرامش به این خانه ها بازمی گردد؟
7151/6064
خبرنگار: نادره وائلی زاده** انتشار دهنده: محسن بهاروند