در ادامه در گزیده ای از این گفت وگو می خوانیم: در سال‌های منتهی به 92 ایران با مشکلات و دشواری‌های متعددی مواجه بود. اقتصاد ایران در آستانه فروپاشی قرار داشت. تورم نزدیک به 40 درصد، رشد اقتصادی منفی 6.5درصد و به یک سوم رسیدن صادرات نفت بخشی از آن مشکلات بود.
با پیروزی حسن روحانی در انتخابات 92، محمدجواد ظریف وزیرخارجه جمهوری اسلامی ایران شد و ماموریت مذاکرات هسته‌ای از دبیرخانه شورای‌عالی امنیت ملی به وزارت خارجه منتقل شد. دکتر ظریف توانست در عرض دوماه با متقاعد کردن کشورهای خارجی توافقنامه ژنو را به ارمغان بیاورد. درنهایت قطعنامه مربوط به برجام در تیر 94 تصویب و برجام از بهمن همان سال اجرایی شد. طرف آمریکایی از روزهای آغازین عملکرد خوبی از خود نشان نداد . در یک سال اخیر نیز ترامپ بار‌ها در مورد لغو برجام سخن به میان آورده است.
درباره وضعیت حقوقی برجام و آینده دیپلماتیک برجام، دکتر یوسف مولایی، متخصص حقوق بین‌الملل، با «آرمان» گفت‌وگو کرده است که در ادامه می‌خوانید.
**آیا آمریکا می‌تواند برجام را لغو کند؟
اگر مسیر طی بشود که در نهایت شورای امنیت تصمیم گیرنده است، از طریق حقوق بین‌الملل، امکان لغو برجام وجود خواهد داشت و در مواد 2536 و 2512 برجام به این موضوع اشاره شده اما آمریکا نمی‌تواند به تنهایی، برجام را لغو کند، برای اینکه این معاهده، یک سند دوجانبه میان ایران و آمریکا نیست، بلکه یک سند چند جانبه است که شورای امنیت با قطعنامه 2231 آن را به قانون تبدیل کرد.
آمریکا نمی‌تواند برجام را لغو کند. به نظر می‌رسد آمریکایی‌‌ها به دنبال بهانه هستند که بتوانند از ایران امتیازات بیشتری اخذ کنند، در این راستا آنها با مقامات کشورهای غربی دیدار و گفت‌وگو کردند تا نظر مساعد آنان را برای کناره‌گیری از برجام، جلب کنند که البته موفق نبودند. به هر رو آمریکا نمی‌تواند برجام را لغو کند اما می‌تواند از برجام خارج شود و تعهدات خود را زیر پا بگذارد که در این حالت مسئولیت بین‌المللی برای آمریکا به وجود می‌آورد و برای خود آمریکا نیز هزینه‌زاست، چراکه آمریکا یکی از اعضای دائمی شورای امنیت محسوب می‌شود و قطعنامه‌ای که به آن رأی داده را زیرپا می‌گذارد.
**فرآیند ماشه چگونه است؟ آیا آمریکا نقض برجام از سوی ایران را اعلام می‌کند یا آژانس؟
در این فرآیند یکی از کشورهای 1+5، ادعا می‌کند که ایران برجام را نقض کرده است، سپس جلساتی میان وزرای خارجه یا نمایندگان آنان برگزار خواهد شد و در آنجا به موضوع رسیدگی می‌کنند. پس از طی یک فرآیند در کمیسیون مشترک حل اختلافات، در نهایت شورای امنیت تصمیم خواهد گرفت. با وجود اینکه تسهیلاتی برای طرف مقابل برجام در مسیر لغو برجام دیده شده اما لغو برجام یک فرآیند پیچیده گسترده حقوقی است و به سادگی پرونده به شورای امنیت فرستاده نمی‌شود و برجام لغو نمی‌شود. هرچند این مسیر حقوقی درنهایت به تصمیم‌گیری شورای امنیت ختم خواهد شد و این نهاد تصمیم خواهد گرفت که آیا تخلفی صورت گرفته یا یک کشوری خودسرانه می‌خواهد تعهدات خود را زیر پا بگذارد، اما در مراحل پیش از شورای امنیت، یک کشور خاص تصمیم گیرنده نیست و جلب رضایت نهادهای مختلف، ضرورت دارد.
**اگر موضوع در شورای امنیت مطرح شود، این نهاد، برای لغو برجام تصمیم خواهد گرفت یا ادامه برجام؟
پس از بررسی‌های زیاد، در مورد تداوم قطعنامه 2231 رأی‌گیری می‌شود و اگر رأی به تداوم داده نشد شرایط به پیش از صدور قطعنامه 2231 بازمی‌گردد. در آن مرحله دست آمریکا خیلی باز است چون اگر هر 14کشور دیگر به امتداد برجام رأی دهند آمریکا می‌تواند رأی همه کشور‌ها را وتو کند و این موضوع از نکات ناشایسته برجام است. چراکه درباره لغو برجام رأی‌گیری نمی‌شود بلکه درمورد امتداد برجام رأی‌گیری می‌شود. یعنی کاملا برعکس رویه تصمیم‌گیری جهانی تصمیم اتخاذ می‌شود. به هر رو طبق آنچه رئیس جمهور و وزیر خارجه ایران گفتند کشور ما در فرآیند مذاکرات برجام سه گل زد و دوگل دریافت کرد، برجام بردی بزرگ برای ملت ما محسوب می‌شود اما خالی از ایراد نیست.
**اگر آمریکا بخواهد برجام را به تنهایی زیر پا بگذارد چه خواهد شد؟
پیش‌بینی چنین شرایطی بسیار دشوار است اما قطعنامه 2231 به گونه طراحی شد که حتی الامکان از خروج یکجانبه کشور‌ها جلوگیری کند، البته در حقوق بین‌الملل، هرکشور می‌تواند تعهد خود را زیر پا بگذارد و این از نقاط ضعف حقوق بین‌الملل محسوب می‌شود. هرچند در حقوق بین‌الملل برای کشورهای ناقض مسئولیت، مسئولیت بین‌المللی را تعریف کردند اما این ابزار در همه موارد قوی عمل نمی‌کند و نمی‌تواند در برابر رفتار خارج از عرف و مبانی حقوقی کشورهای بزرگ ایستادگی کند.
به همین دلیل در حقوق بین‌الملل، بیشتر، بحث سیاسی مطرح می‌شود و اگر هرکشوری تعهدات خود را زیر پا بگذارد قدرت تصمیم‌گیری پایین می‌آید و اعتبار کشور زیر سوال می‌رود. اما هر کشوری، حتی ضعیف‌ترین کشور‌ها که توانایی و قدرت کافی برای دفاع از خود را ندارند، می‌توانند تعهدات خود را زیر پا بگذارند که البته میزان آسیب پذیری کشور‌ها با قدرتمندی آنان رابطه عکس دارد. به هر رو امروزه در حقوق بین‌الملل، موضوعات حقوقی اولویت ندارد و قدرت سیاسی کشور‌ها اولویت می‌یابند.
**آمریکا در طی دوسال گذشته تحریم‌هایی را علیه ایران وضع کرده است. آیا این تحریم‌ها، نقض برجام محسوب می‌شوند؟
سران کشور ما به صورت مرتب اعلام می‌کنند که آمریکا روح برجام را زیر پا گذاشته اما هیچ گاه بیان نکردند که آمریکا نقض برجام انجام داده است. طبق برجام، آمریکا نباید معامله‌کنندگان با ایران را تحریم کند بلکه وظیفه آماده کردن فضا برای اقتصاد ایران را برعهده دارد، اما آمریکا کاملا خلاف تعهدات خود عمل کرد و برجام را در عمل نادیده انگاشت. ایجاد این فضا و عمل نکردن در راستای گشایش بازارهای جهانی به روی ایران، با روح برجام در تناقض است.
**تعارض با روح برجام را می‌توان از دید حقوق بین‌الملل بررسی کرد یا این موضوع صرفا مساله‌ای سیاسی است؟
به سادگی نمی‌توان در این موضوع سخن گفت اما هدف از امضای برجام، پذیرش محدودیت‌هایی در راستای تأمین و تضمین صلح و امنیت بین‌المللی جهت اعتمادسازی و آماده‌سازی بازار ایران برای گشایش اقتصادی بود، اما آمریکا بدون اینکه مستقیما برجام را نقض کند، از امکانات خود در اعمال فشار‌ها به شرکت‌‌ها و بنگاه‌های اقتصادی خارجی برای سرمایه‌گذاری در ایران استفاده می‌کند. این موضوع باعث می‌شود که شرکت‌‌ها و دولت‌‌ها از سرمایه‌گذاری در ایران بهراسند. از این رو خروجی اعمال آمریکا به ضرر ایران است و باعث می‌شود ایران به حق خود دست نیابد.
می‌توان گفت که باتوجه به عهدنامه مودت در اجرای توافقات بین‌المللی و اصول قطعنامه‌های سازمان ملل، عملکرد آمریکا برخلاف قوانین است و از این رو می‌توان شکواییه‌هایی را مطرح نمود، اما باتوجه به ساختار ضعیف جامعه جهانی، اینکه شکایات ایران به جایی برسد محل تردید است. متاسفانه در ساختار حقوق بین‌المللی، قدرتمندان، قدرت اصلی را د‌ردست دارند و حقوق ملت‌‌ها و کشور‌ها نادیده گرفته می‌شود.
**تحریم هواپیمایی، مستقیما با برجام در تعارض نیست؟
بله این تحریم اخیر در تعارض با برجام است، چراکه در چارچوب این قرارداد، آمریکا متعهد شده که مانع از نگارش قراردادهای مربوط به هواپیما نشود و ایران هم بر این اساس قراردادهایی را منعقد کرده و البته بعید است حتی درصورتی که این موضوع به قانون تبدیل شود، این ممنوعیت به گذشته تسری یابد و قرارداد ایران با بوئینگ را شامل شود اما تسری به بعد از امضا نیز نقض برجام محسوب می‌شود، ایران باید با زیرکی شرایط و موقعیت خود را در عرصه بین‌المللی بپاید و بر آن اساس سطح توقعات و انتظارات خود را تنظیم کند.
**در حقوق بین‌الملل ایران به دلیل نقض برجام، چه کارهایی را می‌تواند انجام دهد؟
این موضوع یکی دیگر از نقاط ضعف برجام است، چراکه بهتر بود در متن برجام جز کمیسیون حل اختلاف که به شورای امنیت ختم شود سازوکار دیگری تعبیه می‌شد. اگر آن اتفاق رخ می‌داد، ایران امکان پیگیری نقض برجام را داشت اما در شرایط کنونی، ایران صرفا می‌تواند آمریکا را تهدید کند و به اقدامات تبلیغی سیاسی علیه آمریکا دست بزند که با این کار میان سایر کشورهای امضا کننده برجام و آمریکا اختلاف بیندازد. این حرکات کاملا سیاسی است، تضمین‌های حقوقی ندارد و شاید نتواند آمریکا را وادار به ایفای تعهداتش بکند. به هر رو بحث‌های حقوقی در احقاق حقوق ملت‌‌ها مهم نیست بلکه برنده شدن در عرصه بین‌المللی به جایگاه و قدرت کشور ارتباط دارد. هرکشوری به تناسب قدرت خود در جامعه جهانی، از موازین حقوقی متأثر است.
**آیا ایران می‌تواند برای طرح شکایت به دیوان بین‌المللی رجوع کند؟
دیوان بین‌المللی صلاحیت رسیدگی به نقض برجام را ندارد، چراکه بسیاری از کشور‌ها صلاحیت این نهاد را نپذیرفتند و این نهاد صرفا هنگامی حق ورود پیدا می‌کند که کشور‌ها از گذشته صلاحیت این نهاد در موضوعی خاص را پذیرفته باشند. یعنی اینکه یا در قرارداد خود حل اختلاف را منوط به این نهاد بدانند یا اینکه دو کشور در حین جدل میانجیگری دیوان دادرسی بین‌المللی را بپذیرند. ایران گزینه دیگری جز کمیسیون حل اختلاف و سپس شورای امنیت، در اختیار ندارد، چرا که ایران نتوانست در مذاکرات برجام، 1+5 را به سمت دیوان بین‌المللی یا مرجع حل اختلاف دیگری سوق دهد.
البته نباید شرایط مکانی، زمانی، محاطی و محیطی در هنگامه مذاکرات برجام را نادیده گرفت. به هر رو گفتن از نقاط ضعف هر کار بسیار راحت است، اما باید در آن شرایط قرارگیریم تا متوجه کار بزرگ نیروهای دیپلماتیک ایران بشویم.
**ایران می‌تواند برای حفظ برجام، اروپا را علیه آمریکا بسیج کند؟
زمینه سیاسی، اخلاقی و حقوقی این قضیه وجود دارد، اما درعرصه دیپلماسی، مناسبات اقتصادی و منافع ملی هر کشور اهمیت دارد و عامل اصلی تعیین کننده معادلات، مبادلات و موازنه‌های بین‌المللی محسوب می‌شود. می‌توان گفت در اینکه اروپاییها حاضر شوند در کنار ایران علیه آمریکا زیر یک سقف قرار گیرند، تردید وجود دارد.
می‌توان گفت زمینه‌های این جریان وجود دارد و نمی‌توان درباره آینده روابط پیش‌بینی دقیقی داشت. البته تا اینجا، کشورهای اروپایی با ایران همکاری و بیان کردند که ایران حق دارد و آمریکا در حال زیر پا گذاشتن برجام است، اما از یاد نبریم که احتمال دارد منافع اقتصادی اروپا ایجاب کند آنها در آینده به آمریکا نزدیک‌تر شوند که البته ترامپ نیز مانعی جدی بر سر این بهبود روابط محسوب می‌شود.
**دستاوردهای ایران از برجام را چه می‌دانید؟
ایران در شرایطی به سمت مذاکرات جدی و امضای برجام سوق داده شد که تحریم‌های شورای امنیت، آمریکا و اجماع جهانی علیه ایران، کشورمان را به بن‌بست رسانده بود و ایران برای برون رفت از این بحران‌‌ها مسیری جز امضای برجام نداشت. ایران از سر رضایت کامل برجام را امضا نکرد، بلکه با توجه به اقتضائات زمان مجبور شد با امضای برجام، مسیری برای خود باز کند که البته مسیر نیز باز شد. اجماع جهانی درهم شکست، تبلیغات سوء علیه ایران ناکارآمد شد و دنیا، حق ایران را به عنوان یک کشور هسته‌ای برای غنی‌سازی به رسمیت شناخت.
کشور ما نیز مراحل اعتمادسازی را پیمود که درنتیجه مسیر برای ادامه فعالیت‌های صلح‌آمیز قانونی باز شد. این انتظار که صرفا با برجام همه مشکلات ایران از جمله مسائل با آمریکا حل شود، از ابتدا درست نبود، بلکه باید با توجه به ظرفیت برجام از این قرارداد، انتظار داشت. مردم ما بحران‌های قبل از سال 92، تورم افسارگسیخته، رشد اقتصادی کمتر از 6.5 درصد، اجماع جهانی علیه ایران، انزوای دیپلماتیک و به ثلث رسیدن فروش نفت را از یاد نبرده‌اند. قرارداد ژنو شرایط اولیه را برای ایران مهیا کرد و در وین گام آخر را با استواری برداشتیم.
**آیا برجام می‌تواند الگویی برای حل مشکلات دیپلماتیک ایران باشد؟
برجام نه تنها می‌تواند به عنوان الگویی برای حل و فصل اختلافات قلمداد شود بلکه سند رسوایی آمریکایی‌هاست. درحالی که آمریکایی‌‌ها می‌خواستند ایران را قانون‌شکن و ناقض حقوق بین‌الملل معرفی کنند اما برجام می‌تواند آمریکا را رسوا و حتی شرمنده کند. در عرصه حقوق بین‌الملل، اگر کشوری در افکار عمومی از گذشته خود ابراز شرمندگی کند، دستاورد بزرگی برای رقبا محسوب می‌شود. برجام دارد این را نشان می‌دهد و آمریکایی‌‌ها را در افکار عمومی رسوا کرده است.
**گاه دیده می‌شود برای هجمه به وزیر نفت و در مواردی حتی برای تضعیف دولت به پرونده کرسنت اشاره می‌شود. در این باره توضیح دهید.
من در جزئیات این پرونده ظریف و پیچیده نیستم، اما کسانی که کرسنت را بدون بررسی و مطالعه جزئیات و بدون توجه به سابقه ایران در لغو یکجانبه قراردادها، فسخ کردند، باید در پیشگاه ملت پاسخگو باشند. چراکه در نهایت به نفع ایران عمل نکردند و ایران مجبور شد غرامت دهد.
**آیا ایران باتوجه به تیم دیپلماسی فعلی، می‌تواند مشکلات خود را حل کند؟
آنچه به دیپلماتها انرژی و توان می‌دهد، بسیج منابع قدرت برای موفقیت دیپلماتیک است و اگر خود دیپلمات، فردی ورزیده و ماهر باشد، می‌تواند حداکثر استفاده را از موقعیت‌های پیش آمده ببرد. چیزی که وجود دارد اینکه اگر منابع قدرت پشت سر دیپلماتها باشد دیپلماتها می‌توانند موفق شوند. در منطقه مسائل پیچیده است و حل آنها اراده سیاسی مقامات عالی طرف‌های درگیر را می‌طلبد که ممکن است فرایندی طولانی و زمانبر باشد.
با اتحادیه اروپا نیز مشکل خاصی وجود ندارد و کشورهای اروپایی به‌رغم اختلاف‌نظر به صورت خیلی حاد در موضوعات منطقه علیه ایران موضع نگرفتند. مهم‌ترین موضوع درباره اتحادیه اروپا این است که ما از تمام بالقوگی اتحادیه اروپا بهره نبردیم و باتوجه به اینکه آمریکایی‌‌ها موضع خصمانه‌ای علیه ایران دارند، بهبود روابط با اتحادیه اروپا ضرورت پیدا می‌کند. ما با اروپاییها نشست مشترک نگذاشتیم و از ابتکارات آنها استفاده نکردیم. باید وزارت خارجه، استفاده حداکثری از اتحادیه اروپا را در دستور کار خود قرار دهد. البته اتحادیه اروپا موضعی یکدست در مواجهه با مسائل منطقه ندارد و تا حدی از آمریکا و رژیم اشغالگر قدس نیز تأثیر می‌پذیرد.
*منبع: روزنامه آرمان، 1396.7.1
**گروه اطلاع رسانی**9370**2002** انتشار دهنده: فاطمه قنادقرصی
نظر شما