چکیده

تقریب مذاهب اسلامی به معنای زندگی مسالمت آمیز پیروان مذاهب اسلامی با حفظ ارزش های درون مذهبی، ضرورتی انکار ناشدنی است، که با درنظر گرفتن موقعیت ویژه برخی کشورهای اسلام، اهمیت و ضرورت آن دوچندان می شود. با مد نظر قرار دادن تأثیرهای دینی و فرهنگی و سیاسی کشور لبنان در منطقه خاورمیانه و کشورهای عربی اسلامی، ضرورت بررسی ظرفیت های تقریب در لبنان، به منظور توسعه و بررسی چالش های آن جهت رفع یا تبدیل به فرصت، نمایان خواهد بود.
فعالیت های تقریبی جمهوری اسلامی ایران و حزب الله لبنان و مرکز تجمع علمای مسلمین در لبنان، در کنار فرهنگ زندگی مسالمت آمیز اتباع ادیان و مذاهب لبنان، زمانی که با آموزه های اسلامی و فتواهای فقهای شیعه و سنی درمی آمیزد، لبنان را به بهشت پیروان مذاهب تبدیل خواهد کرد؛ چنان که اگر از سیاست های تفرقه افکنانه استکبار جهانی و در رأس آن آمریکا و اسراییل غفلت شود و فعالیت سلفی های منطقه و اختلافات سیاسی احزاب و جریان های سیاسی کنترل نشود، می تواند لبنان را درگیر جنگ هایی کند که سالیان سال در لبنان جریان داشت و چه بسا ممکن است صدمات جبران ناپذیری بر جامعه دینی آن وارد کند.
مقاله پیش روی درصدد بررسی ظرفیت های تقریبی در اندیشه کلامی و فقهی عالمان شیعه و سنی لبنان با نگاهی به جریان های دینی و سیاسی لبنان، همچنین بررسی ظرفیت های بالفعل و بالقوه تقریب و چالش های منتهی به تهدید یا فرصت تقریب در لبنان است. مطالعات کتابخانه ای و میدانی در لبنان و مصاحبه با سران احزاب مسلمان و رهبران فکری جریان های سیاسی و دینی لبنان، ظرفیت ها و چالش های تقریب مذاهب اسلامی را در این کشور سامان داده است.

کلیدواژگان

تقریب مذاهب اسلامی، وحدت اسلامی، لبنان، چالش ها، ظرفیت ها

1. مقدمه

در روزگاری که استکبار جهانی کمر همت برای به حاشیه راندن اسلام بسته و موج جدیدی از اسلام ستیزی جهان را فرا  گرفته است، سخن گفتن درباره تقریب مذاهب اسلامی، از ارزنده ترین مباحث می باشد.

اهمیت تقریب مذاهب اسلامی از یک سو، و اهمیت جغرافیایی لبنان از سوی دیگر، باعث شده است که بررسی چالش ها و ظرفیت های تقریب مذاهب اسلامی در کشور لبنان - که اکثریت مردم آن را مسلمانان تشکیل می دهند - از ضرورت خاصی برخوردار باشد.

مقاله حاضر درصدد بررسی ظرفیت های تقریبی در اندیشه کلامی و فقهی عالمان مسلمان لبنان، همچنین بررسی ظرفیت های بالفعل و بالقوه تقریب و چالش های منتهی به تهدید یا فرصت تقریب در لبنان است.

در بین کشورهای اسلامی، لبنان که همواره مورد طمع دشمنان اسلام بوده است، بررسی ظرفیت ها و چالش های تقریب آن، مسبوق به سابقه نیست.

فیش برداری از کتب و مقالات و استفاده از بانک های اطلاعاتی، اعم از نرم افزار و سایت های مرتبط، و پرسش و پاسخ از علمای مسلمان لبنان، از ابزار های گردآوری اطلاعات این تحقیق بوده است.

2. مفهوم  شناسی

2ـ1. تقریب مذاهب اسلامی

مقصود از تقریب مذاهب اسلامی، تقریب پیروان مذاهب اسلامی است؛ چراکه تقریب دو مذهب بدون درنظر گرفتن اتباع آن، معقول نخواهد بود. بدیهی است که تقریب به معنای دست شستن از ارزش های مذهبی نیست و هیچ یک از علمای اسلام چنین برداشتی از تقریب ارائه نکرده اند؛ بلکه همواره بر اصول ثابت ارزش های دینی و مذهبی تأکید داشته اند. محمدی عراقی می گوید: «تقریب همان نزدیک شدن به مشترکات مذاهب است و منظور از تقریب مذاهب اسلامی این نیست که شیعه، سنی شود و یا سنی، شیعه؛ بلکه مراد این است که چون مشترکات ما بسیارند، می توان در مهم ترین مسائل، حتی در مسائل فقهی، هم فکری و همیاری نمود». (محمدی عراقی، 1387، ص107)

از آنچه گفته شد، به دست می آید تقریب مذاهب اسلامی نزدیک شدن پیروان مذاهب اسلامی با هدف شناخت مشترکات یکدیگر و توسعه مشترکات به منظور دستیابی به برادری دینی بر اساس اصول مسلم و مشترکات اسلامی، و نیز معذور نمودن همدیگر در امور مورد اختلاف است. (تسخیری، 1385، ص14)

2ـ2. چالش های تقریب

چالش های تقریب، به هر عمل و گفتار و رفتاری گفته می شود که مانع از رسیدن به هدف مطلوب اتحاد مسلمانان باشد. این چالش ها به دو قسم نظری و عملی تقسیم می شوند. منظور از چالش نظری آن است که شخص، یا اعتقادی به تقریب ندارد، یا نوع برداشت و پیش فرض های ذهنی وی، زمینه تقریب را از بین می برد؛ در حالی که چالش عملی مجموعه رفتارهایی  است که مانع تحقق تقریب و وحدت می شوند. در چالش عملی، چه بسا شخص به تقریب باور دارد یا دراین باره تصورات خاص ندارد، ولی رفتارهایی از وی روی می دهد که مانع تحقق تقریب می شود و اختلاف را شدت می بخشد.

2ـ3. ظرفیت های تقریب

مقصود از ظرفیت های تقریب، توانایی ذاتی اتباع و پیروان مذاهب برای هم زیستی مسالمت آمیز است؛ ظرفیت هایی همچون مشترکات فراوان کلامی، فقهی، حدیثی و داشتن دشمن مشترک.

2ـ4. لبنان

لبنان (Lebanon) با جمعیتی حدود چهار میلیون نفر[1] و با مساحت 10452 کیلومتر مربع،[2] در غرب آسیا و در ساحل شرقی دریای مدیترانه واقع شده است. (سفارت جمهوری اسلامی ایران در بیروت، 1391، ص10)

لبنان با وجود مساحت کم، دارای تعدد و تنوع مذاهب است؛ به گونه ای که بیش از هجده مذهب رسمی در آن وجود دارد. نقش این مذاهب در لبنان به گونه ای است که ساختار سیاسی این کشور را تحت تأثیر قرار داده است و تقسیم قدرت سیاسی نیز بر اساس تعداد جمعیت طوایف مختلف بوده که تمایز آنها بر اساس مذهب است. (همان، ص12)

از ویژگی های لبنان، آزادی سیاسی و فعالیت های اجتماعی است که همین امر موجب شده است لبنان احزاب و گروه های مختلف با گرایش های سیاسی متفاوتی را در خود جای دهد. (همان، ص14)

3. ظرفیت های تقریب در لبنان

لبنان از ظرفیت های خاصی برای تقریب مذاهب اسلامی برخوردار است. این سرزمین، از دیرباز مهد ادیان و مذاهب بوده است؛ ولی واقعیت این است که نباید به ظرفیت های موجود تقریبی در لبنان بسنده کرد؛ چه اینکه دشمنان اسلام همواره در تلاش اند مسلمانان را در اقصی نقاط جهان اسلام از وحدت دور سازند؛ چراکه اتحاد مسلمانان به هیچ وجه منافع استعماری و استکباری غرب و در رأس آنها آمریکا و اسراییل را تامین نخواهد کرد. از این رو است که علما و اندیشمندان از هیچ فرصتی برای تقویت وحدت اسلامی دریغ نکرده  و همواره پیروان مذاهب را به وحدت و تقریب مذهبی فراخوانده اند.

امروزه هر مشکلی گریبان گیر جهان اسلام می شود، از تفرقه و نزاع بین مسلمانان ریشه می گیرد. مشکلات جهان اسلام را باید در داخل آن جست وجو کرد. برای مثال تا کنون در تاریخ کسی سراغ ندارد که یک مسیحی به نام دین و دین داری، عده ای از هم کیشان خود را در کلیسا و در حال عبادت، به قتل برساند؛ ولی مشکلات جهان اسلام از این جا ناشی می شود که مسلمانان به جای اتحاد در برابر دشمنان اسلام، با نبش اختلافات تاریخی و پرداختن به مسائل حاشیه ای، که جایگاهی در دین و مذهب ندارد و دردی از جهان اسلام را نیز دوا نمی کند، در حال نزاع و اختلاف اند.

3ـ1. پایبندی به حقوق دیگران و رفتار های اجتماعی در تعامل با پیروان مذاهب

یکی از راهکارهای تقریب مذاهب اسلامی، احترام به آرا و اندیشه های طرف مقابل است، احترام، موجب انفتاح دل و گوش برای دریافت فهم مشترک در امور و موضوعات مسلمانان است. (موسوی، 2009م، ص12)

در فرهنگ اجتماعی لبنان، هم زیستی مسالمت آمیز، یک ارزش تلقی می شود و این فرهنگ، به جهت زندگی طولانی مدت پیروان ادیان و مذاهب در کنار هم می باشد. (عبدالله حسان، 2013م)

در این فرهنگ اجتماعی، نباید نقش علما را فراموش کرد. علمای شیعه و سنی لبنان با توجه به ترکیب جمعیتی لبنان و خطری که می تواند جامعه دینی و فرهنگی آن را تهدید کند، بر اصل وحدت اسلامی با پایبندی به حقوق شهروندی مردم لبنان تأکید داشته اند. (الزین احمد، 2013م) علمای لبنان، اصل رعایت حقوق شهروندی را در لبنان نهادینه کرده اند. اگر شهروندان به وظایف شهروندی آگاه شوند و پایبندی عملی داشته باشند، اختلاف و نزاع روی نمی دهد و اگر هم روی دهد، قابل حل خواهد بود. (نابلسی عفیف، 2013م)

این اندیشه که مسلمان باید آبروی مسلمان را در غیاب وی حفظ کند، بین مسلمانان تحصیل کرده و مؤمن لبنان رعایت می شود. (عبدالله حسن، 2013م)

حسین علی المصطفی می نویسد: نیاز جهان امروز به مدارا، سعه صدر و هم زیستی مسالمت آمیز، بیش از هر زمان دیگری است؛ چراکه نزدیکی فرهنگ ها و تأثیر متقابل تمدن ها روزبه روز به واسطه انقلاب علمی و تکنولوژی بیشتر می شود. در واقع، مردم دنیا در دهکده ای زندگی می کنند که از احوال یکدیگر آگاه اند. (المصطفی حسین علی، 2010م، ص22)

مرجع دینی شیعیان لبنان، علامه فضل الله در فتاوا و بیانات خویش غیبت برادران اهل سنت را حرام دانسته و هرگونه دشنام و ناسزا به ایشان را تقبیح نموده اند. (فضل الله، محمدحسین، 2008م / همو، 2006م) در پرتو این فتاوا، دیگر علمای شیعه نیز احترام به اهل سنت را واجب شمرده اند. (المصطفی، 2010م ، ص33)

سیدعلی فضل الله می گوید: در لبنان هیچ گونه مشکل مذهبی وجود ندارد و تمامی مسلمانان و مسیحیان در کنار یکدیگر به صورت مسالمت آمیز زندگی می کنند. (فضل الله، سید علی، 1391)

علامه عفیف نابلسی، روابط شیعه و سنی را نشانه پیشرفت و سلامت جامعه اسلامی می داند و به شیعیان لبنان توصیه می کند که با اهل سنت روابط نیک و معتمدانه ای داشته باشند. دلیل ایشان بر همدلی و اتحاد مسلمانان این است که شیعه و سنی، دو روح در یک بدن اند و هر ناراحتی و آسیبی که متوجه اهل سنت شود، در واقع متوجه شیعه شده است. (نابلسی، 2012م، ص26)

3ـ2. احترام به مقدسات و ارزش های دینی و مذهبی

یکی از مهم ترین عوامل وحدت و تقریب، احترام به مقدسات مذاهب و رعایت ادب در بازگو کردن نام ایشان است. توهین به مقدسات دیگران نمی تواند یک دلی و اتحاد را در پی داشته باشد.

علامه فضل الله در فتوایی صریح، هرگونه دشنام و ناسزا به صحابه رسول خداˆ و ام المؤمنین عایشه را تحریم می کند و می گوید: من هرگونه بی احترامی به صحابه رسول خداˆ را حرام می دانم؛ چراکه قرآن می فرماید: محمدˆ فرستاده خداست و کسانی که با اویند در برابر کفار، سرسخت و شدید، و در میان خود مهربان اند. پیوسته آنها را در حال رکوع و سجود می‏بینی؛ در حالی که همواره فضل خدا و رضای او را می‏طلبند. (فتح، 29)و در مسئله امامت نیز آرا و عقاید خود را داریم. (فضل الله، محمد حسین، 2008م)

علامه سیدجعفر مرتضی با بیان فرق بین توهین به صحابه رسول خداˆ و عدم رضایت از رفتار ایشان می نویسد: دشنام دادن و ناسزا گفتن، در قاموس شیعه جایگاهی ندارد و امام علی† از آن نهی کرده است؛ و اختلافات باید در فضای سالم و علمی حل و فصل شود. (مرتضی، 2004م، ج9، ص68)

ایشان می گوید: تعامل اهل بیت با خلفا، حجت شرعی ما می باشد. امام علی† همواره معاون و مشاور خلفا بوده است و امام صادق† می فرماید: ولدنی أبوبکر مرتین. هرگونه بی احترامی و اهانت به همسران رسول خداˆ حرام است؛ بلکه واجب است به احترام رسول خداˆ ایشان همواره احترام شوند و بزرگ داشت ایشان، بزرگ داشت رسول خداست. (همان)

مشکلی که به نظر می رسد می تواند این ظرفیت را به چالش بکشاند، تاریخ نگاری های غیر ضروری و نبش اختلافات غیر لازم از سوی برخی اندیشمندان لبنانی است. برای مثال، حزب الله و مرکز تجمع علمای مسلمین لبنان، برای خنثی کردن تأثیرات منفیِ کتاب مفصلی که با موضوع سیره نوشته شده بود و می توانست وحدت اسلامی را خدشه دار کند، زحمت و هزینه فراوانی متحمل شدند. (عبدالله حسان ، 2013م)

3ـ3. محبت اهل بیت در بین مسلمانان

مذاهب اسلامی می توانند با محبت اهل بیت، به وحدت اسلامی دست یابند؛ چراکه اهل بیتِ آخرین فرستاده خداوند، در بین مسلمانان جایگاه ویژه ای دارند و مخالفت با شیعه، نباید به حساب اهل بیت گذاشته شود. حتی در میان وهابیت که مخالفین سرسخت شیعه اند و تا حد تکفیر شیعه پیش رفته اند، اهل بیت رسول خداˆ از جایگاه والایی برخوردارند. (ر.ک: قضیبی، 1426ق)

محبت اهل بیت نزد اهل سنت لبنان بسیار والاست و ایشان اعتقاد دارند که اگر تشیع، محبت اهل بیت است، همه اهل سنت لبنان شیعه اند. (مهداوی، بی تا، ص9)

در بین مسلمانان لبنان، هیچ رشته اتصالی مستحکم تر از اهل بیت وجود ندارد؛ چراکه همه به اهل بیت پیامبرˆ احترام می گذارند و به آیاتی که درباره مودت و عظمت ایشان نازل شده است، اعتقاد دارند. (مرتضی، 1391)

شیخ مصطفی ملص[3] درباره اهل بیت می گوید: ایشان نسل پاکی هستند که حاملان علم، و متخلق به اخلاق عظیم اند که به تقوا متمایز، و به صفات شجاعت و صدق و جود و کرم متصف اند، هیچ مؤمنی نیست که در قلبش محبت اهل بیت نباشد. (ملص، ص136)

شیخ بلال شعبان[4] می گوید: در مدرسه دینی اهل سنت طرابلس، اسامی طلاب برادر و خواهر را توسط برنامه کامپیوتری به ترتیب حروف الفبایی مرتب شده دیدم و اسامی طلاب توجه مرا جلب کرد. بیشترین اسامی، به ترتیب عبدله (عبدالله، عبدالرحمن و..)، سپس محمد و مشتقات آن (احمد، محمود، مصطفی و...) و بعد از آن، نام علی و حسن و حسین بود و بعد از این نام ها، اسامی خلفا و اصحاب رسول خداˆ به چشم می خورد؛  چنان که در اسامی خواهران طلبه، مریم‰ و فاطمه‰ در صدر بود؛ سپس نام عایشه به چشم می خورد. (بلال شعبان، 2013م)

شیخ احمد القطان[5] معتقد است اهل سنت محبت به اهل بیت را محبت به رسول خداˆ می داند؛ و می گوید: آشنایی با زندگی اهل بیت و محبت ایشان، موجب وحدت بیشتر مسلمانان در برابر دشمنان اسلام می شود. (القطان، 1391)

برگزاری مراسم های مشترک بین شیعیان و اهل سنت لبنان، مثل اعیاد شعبان و رجب، و مراسم های گرامی داشت محرم می تواند نقطه عطفی در تقویت وحدت اسلامی و تقریب مذاهب اسلامی در لبنان باشد و چه بسا این ظرفیت مهمی که معمولاً در کشورهای اسلامی وجود دارد، بتواند توطئه های تکفیری ها و سلفی ها را نقش بر آب کند و مسلمانان را هرچه بیشتر به آرمان بزرگ قرآن که همان امت واحده اسلام است، نزدیک تر سازد.

3ـ4. اعتقادات کلامی و فتاوای مشترک علمای شیعه و سنی

مشترکات اعتقادی و فقهی، مهم ترین محور وحدت بین مذاهب اسلامی است. هر چه مشترکات مذاهب اسلامی تبیین شوند، جهان اسلام به تقریب مذاهب اسلامی نزدیک تر می شود.

مذاهب اسلامی تلاش گسترده ای برای رسیدن به حقیقت داشته اند و با برداشت های خویش از قرآن و سنت، به احکام و نتایج متفاوتی رسیده اند؛ ولی نزاع و اختلافی در یافته های خویش نداشتند و همواره یکدیگر را معذور می دانستند.

شیخ ماهر حمود،[6] از علمای اهل سنت صیدا در لبنان، مشترکات مسلمانان را این گونه دسته بندی کرده است:

1. ایمان به خدای واحد؛

2. ایمان به نبوت و خاتمیت حضرت رسول اللهˆ؛

3. ایمان به روز معاد و رستاخیز و میزان و حساب و بهشت و دوزخ؛

4. ایمان به ملائکه و پیامبران، آنگونه که در قرآن آمده است؛

5. ایمان به قرآن کریم، آن گونه که بر رسول خداˆ نازل شده است؛

6. ایمان به خیر بودن امت هم عصر رسول خداˆ که نص صریح قرآن است (کنتم خیر أمه أخرجت للناس)؛

7. ایمان به ارتباط محکم و روشن اهل بیت با صحابه رسول خداˆ؛

8. ایمان به مرجعیت علمی و عرفانی و اجتماعی اهل بیت و وجوب احترام و تکریم ایشان در بین مسلمانان؛

9. احترام خلفای اسلام و اصحاب رسول خداˆ. (حمود ماهر، 2010م، ص46)

برشماری مشترکات فقهی شیعه و سنی، مجال وسیع و مفصلی را می طلبد و از توان این مختصر خارج است. مرکز تجمع علمای مسلمین لبنان، به همت شیخ دیاب مهداوی کتابی با عنوان الإصابه فی مختصر فقه اهل البیت والصحابه منتشر نموده که به تفصیل به مشترکات فقهی اشاره کرده است و اختلافات بین مذاهب را اجتهاد مرسومی دانسته است که در بین مجتهدین مذهب واحد هم یافت می شود. (ر.ک. مهداوی، بی تا)

شیخ صهیب حبلی[7] مشترکات شیعه و سنی را بیش از نود درصد می داند و از این جهت، وحدت اسلامی در لبنان را به منظور جلوگیری از توسعه اختلافات مذهبی ضروری می داند. (خبرگزاری تقریب، 1390)

برای رسیدن به وحدت اسلامی، باید بر مشترکات اسلامی تأکید شود و موارد اختلافی بین مذاهب را به دیده اجتهاد نگریست.

3ـ5. دشمن مشترک

بزرگ ترین هدف تقریب مذاهب اسلامی، مقابله و مبارزه با زیاده خواهی دشمنان اسلام است. اگر مسلمانان جهان با هم وحدت داشتند، اکنون قدس شریف در دست یهود اشغال نشده بود و هزاران مسلمان آواره به دور از خانه و کاشانه خود زندگی سختی نداشتند و شاهد مصرف گرایی و عقب ماندگی جهان اسلام نبودیم.

دولت اسراییل در منطقه به منظور اشراف بر کشورهای اسلامی عربی و از بین بردن اسلام تأسیس شده است و مسلمانان باید بدانند که اسراییل بدون دارو و غذا سه ماه هم نمی تواند دوام بیاورد؛ پس واجب است کشورهای اسلامی با تحریم و قطع ورود هرگونه کالا به سرزمین اشغالی، در ازبین رفتن این غده سرطانی سهیم باشند. (هلال محمد ابراهیم، 2003م)

اندیشمندان مسلمان لبنان به خوبی درک کرده اند که اگر با هم متحد نباشند، نمی توانند در برابر تجاوزات اسراییل مقابله کنند. همین درک و فهم از راهکار مقابله با اسراییل بود که موجب تأسیس مرکز تجمع علمای مسلمین شد و اکنون یکی از تأثیرگذارترین مراکز تقریبی در لبنان است که حتی در خارج از لبنان نیز آثار با برکتی از خود بر جای گذاشته است.

سیدعلی فضل الله، اسراییل را دشمن مشترک معرفی می کند و می گوید: رژیم اشغالگر صهیونیستی، دشمن مشترک شیعیان و اهل تسنن است و هیچ گونه خیر و منفعتی برای مسلمانان، عرب ها و جهانیان نمی خواهد و تنها به دنبال چپاول ثروت های منطقه و به خطر انداختن سلامت آن است. (فضل الله، سیدعلی، 1391)

شیخ احمد القطانمی گوید: اجتماع مسلمانان موجب پیروزی و سربلندی آنان می شود؛ و دشمنان تنها به دنبال ایجاد تفرقه و کاشتن بذر دشمنی بین مسلمانان اند تا با سوء استفاده از این ضعف، منابع آنان را نیز به یغما ببرند و سرزمینشان را نیز اشغال کنند. (القطان، 1391)

اعتقاد به اینکه اسراییل دشمن مشترک مسلمانان لبنان است و ضرورت دارد مسلمانان با حفظ وحدت، با آن مبارزه کنند، اعتقاد مشترکی بین تمام مذاهب و جریان های سیاسی لبنان است. ولید جنبلاط[8] نیز دراین باره می گوید: در لبنان یک اجماع ملی وجود دارد که اسراییل را یگانه دشمن لبنان می داند. این امر باید از بروز اختلافات جلوگیری کند؛ زیرا هیچ کدام از مردم لبنان تجاوز بالگردها و تانک های اسراییلی به لبنان را نمی پذیرند. (جنبلاط، 1387)

وی می گوید: لبنانی ها با وجود اختلاف های سیاسی خود، در مقابله با اسراییل جدی و متحدند و مسلمانان لبنان هیچ گاه در برابر تجاوز بیگانگان، از جمله اسراییل، سر تعظیم فرود نمی آورد و در مقابله با این دشمن که از درس های گذشته عبرت نمی گیرد، تسلیم نخواهد شد. (همان)

وجود مرز مشترک لبنان با اسراییل غاصب و تجاوز این رژیم اشغالگر به مرزهای لبنان و اشغال قدس شریف، موجب شده است که مسلمانان لبنان تنها راه نجات مسلمانان و قدس شریف را در اتحاد خویش بدانند و تمام تلاش خود را در این راه صرف کنند.

پی نوشت:

[1]. حدود شانزده میلیون تبعه لبنانی نیز در خارج از این کشور زندگی می کنند.

[2]. تقریباً 160 مرتبه کوچک تر از ایران.

[3]. شیخ مصطفی ملص، از علمای سنی و رئیس تجمع هم بستگی ملی لبنان است.

[4]. شیخ بلال سعید شعبان، دبیر کل حرکت توحید اسلامی لبنان و عضو هیئت مرکزی تجمع علمای مسلمین لبنان و عضو مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی و إمام و خطیب مسجد توبه طرابلس است.

[5]. شیخ احمد القطان، امام جمعه اهل سنت بقاع لبنان و مدیر مرکز تعلیم القرآن الکریم بقاع لبنان است.

[6]. شیخ ماهر حمود، از مؤسسین جماعت اسلامی صیدا و مرکز تجمع علمای مسلمین می باشد و اکنون إمام مسجد القدس صیدا است.

[7]. عضو مرکز تجمع علمای مسلمین لبنان و امام جماعت مسجد ابراهیم شهر صیدا در لبنان.

[8]. ولید جنبلاط، متولد 1949م ، رئیس حزب سوسیالیست ترقی خواه لبنان و یکی از رهبران دروزی لبنان است.

مراجع

منابع
1. اعضای هیئت مرکزی مرکز تجمع علمای مسلمین در لبنان، مصاحبه در مرکز تجمع علمای مسلمین، بیروت لبنان، 2013م.
2. تجمع علمای مسلمین فی لبنان، بدون تاریخ و محل نشر.
3. تسخیری، محمدعلی، «گفتاری پیرامون وحدت اسلامی و تقریب مذاهب»، فصلنامه اندیشه تقریب، شماره 8، ص11 تا 24، پاییز 1385.
4. جاوید موسوی، حمید، اتحاد اسلامی در آثار شهید آیت الله مطهری، چ 3، تهران، صدرا، ۱۳۸۶.
5. جبری، عبدالناصر، حوارات حیویه، موسسه الفکر الاسلامی المعاصر للدراسات والبحوث،2010م.
6. ـــــــــــــــ ، مصاحبه در مرکز جمعیه الوحده الاسلامیه، بیروت- لبنان، 14 مارس 2013م.
7. جنبلاط ولید، 1387، (http://www.asnoor.ir).
8. حبال مدرار، نشست معنوی گسترده علمای شیعه و سنی لبنان، 12 آوریل 2013م.
9. حلاق عبدالله، الفتنه المذهبیه أسباب وآلیات المواجهه، بیروت، مرکز مطالعات وحدت اسلامی تجمع علمای مسلمین در لبنان، 2011م.
10. ـــــــــــــــ ، الوحده الاسلامیه فی رحاب الحج وحیاه الإمام الصادق، بیروت، مرکز مطالعات وحدت اسلامی در لبنان و رایزنی جمهوری اسلامی ایران در بیروت، 2011م.
11. ـــــــــــــــ ، حوارات حیویه، موسسه الفکر الاسلامی المعاصر للدراسات و البحوث،2010م.
12. حمود ماهر، حوارات حیویه، موسسه الفکر الاسلامی المعاصر للدراسات والبحوث، 2010م.
13. خازم علی، تجمع علمای مسلمین فی لبنان- تجربه و نموذج، بیروت، دارالغربه، 1997م.
14. خبرگزاری تقریب، 1390، (http://www.taghribnews.com).
15. دفتر علامه محمدحسین فضلالله در حاره حریک بیروت، بخش رسانه، قسم آرشیو، مصدر اسلام آن لاین، تاریخ9/10/2008م، به شماره بایگانی 047385.
16. رساله التقریب، شماره های 19 و20، محرم و جمادی الثانی 1419ق.
17. زعبی محمد، الفتنه المذهبیه أسباب وآلیات المواجهه، بیروت، مرکز مطالعات وحدت اسلامی تجمع علمای مسلمین در لبنان، 2011م.
18. الزین احمد ، مصاحبه در منزل ایشان، صیدا، 18 مارس 2013م.
19. سفارت جمهوری اسلامی ایران در بیروت، لبنان در یک نگاه، ]بی نا[،1391.
20. السید رضوان، مصاحبه در بیروت لبنان، 25 مارس 2013م.
21. شعبان بلال، مصاحبه در مرکز تجمع علمای مسلمین بیروت لبنان، 9 آوریل 2013م.
22. صالح محسن، الفتنه المذهبیه أسباب وآلیات المواجهه، بیروت مرکز مطالعات وحدت اسلامی تجمع علمای مسلمین در لبنان، 2011م.
23. عبدالله حسان، مصاحبه در مرکز تجمع علمای مسلمین لبنان در بیروت، 3 آوریل 2013م.
24. عبدالله حسن، نشست معنوی گسترده علمای شیعه و سنی لبنان، 12 آوریل 2013م.
25. فضل الله، سیدعلی، خطبه های نماز جمعه، ضاحیه بیروت، مسجد امامین الحسنین، 29 مارس 2013م.
26. فضل الله سید علی، خبر گذاری رسا، 1391، (http://www.rasanews.ir).
27. فضل الله محمدحسین، خطبه های نماز جمعه ، مسجد الإمامین الحسنین حاره حریک بیروت، 27 أکتبر 2006م.
28. ـــــــــــــــ ، دفتر علامه محمدحسین فضل الله، حاره حریک بیروت، بخش رسانه، قسم آرشیو، مصدر اسلام آن لاین، تاریخ 9/10/2008م، به شماره بایگانی 047385.
29. قاسم نعیم، دور الحواضر والحرکات الاسلامیه فی الوحده الاسلامیه، بیروت، مرکز مطالعات وحدت اسلامی تجمع علمای مسلمین در لبنان، 2004م.
30. ـــــــــــــــ ، مصاحبه در ساختمان نواب حزب الله بیروت لبنان، 21 مارس 2013م.
31. قبلان احمد، خطبه های نماز جمعه، 29 مارس 2013م.
32. ـــــــــــــــ ، نشست معنوی گسترده علمای شیعه و سنی لبنان، 12 آوریل 2013م.
33. قضیبی علی بن محمد، ربحت الصحابه ولم أخسر آل البیت، 1426ق.
34. القطان احمد، 1391، (http://www.irna.ir).
35. مجلسی محمدباقر، بحارالأنوار ، بیروت، موسسه الوفاء،1404ق.
36. محمدی عراقی، محمود، «بازخوانی اندیشه مذاهب اسلامی»، دوماهنامه پژوهه ، شماره 32، از65 تا 73، مهر و آبان 1387.
37. مرتضی، سیدجعفر، مختصر مفید- أسئله وأجوبه فی الدین والعقیده، بیروت، مرکز اسلامی للدراسات، 2004م.
38. مرتضی، سید جعفر، 1391، (http://www.qudsonline.ir).
39. المصطفی حسین علی، أدبیات التعایش بین المذاهب، ص 22، دار الملاک بیروت، 2010.
40. ملص مصطفی، الوحده الاسلامیه فی رحاب الحج و حیاه الإمام الصادق، ص136.
41. ـــــــــــــــ ، دور الجمهوریه الاسلامیه الإیرانیه فی الوحده الاسلامیه، بیروت، مرکز مطالعات وحدت اسلامی تجمع علمای مسلمین در لبنان، 2004م.
42. موسوی، سیدعباس، الوحده الاسلامیه دور و تحدیات، مرکز مطالعات وحدت اسلامی تجمع علمای مسلمین در لبنان، 2009م.
43. موسوی، عاطف، مجله حضور، شماره 62 ، ص 210، پاییز 386.
44. مهداوی، دیاب، الإصابه فی مختصر فقه اهل البیت والصحابه، بیروت، انتشارات مرکز تجمع علمای مسلمین لبنان، ]بی تا[.
45. مؤمن، علی، دورالحواضر والحرکات الاسلامیه فی الوحده الاسلامیه، بیروت، مرکز مطالعات وحدت اسلامی تجمع علمای مسلمین در لبنان، 2004م.
46. نابلسی، عفیف، تحدیات الوحده وثقافه الحوار، بیروت، دار إیوان، 2012م.
47. ـــــــــــــــ ، مصاحبه در مجمع السیده الزهراء صیدا، 18 مارس 2013م.
48. هلال محمد إبراهیم، إنقاذ القدس ونصره الشعب الفلسطینی تلکیف شرعی و واجب جهادی، بیروت، نشر تجمع علمای مسلمین لبنان، 2003م.
49. یاسین علی ، نشست معنوی گسترده علمای شیعه و سنی لبنان، 12 آوریل 2013.
50. یزبک، محمد، مصاحبه در بیروت- لبنان، 21 مارس 2013.

نویسندگان:

ابوالحسن نواب؛ مجید شاکرسلماسی

فصلنامه شیعه شناسی شماره 47

ادامه دارد...