صاحب‌خبر - زهرا داستانی
«تراریخته یا ارگانیگ؟» این سوالی است که به تازگی به انتخاب غذایی خانوار ایرانی افزوده شده است. واژه تراریخته برای بسیاری از مردم غریب است و درکش برای آنها آنقدر سخت که سبب هراسشان شده است. گزینه برتر برای انتخاب اما محصولات گیاهی ارگانیک است. محصولات ارگانیک به واسطه شایعاتی که از مضرات گیاهان تراریخته در فضای مجازی منتشر شده چنان برتری در میان افکار عمومی یافته که بسیاری از مردم به طور قطع انتخابشان محصولات ارگانیک است. محصولاتی که تصور بسیاری از آن رشد گیاه به طور کاملا طبیعی و بدون استفاده از کود و آفت‌کش است اما به راستی چه گیاهی امروزه بدون کود و آفت‌کش پرورش می‌یابد؟ گیاهان تراریخته اما کم و بیش توانسته‌اند خود را با تغییرات ژنتیکی از آفت‌کش، حشره‌کش، سموم و کود بی‌نیاز کنند. همین ویژگی سبب شده تا منتقدان، این جانداران را برای محیط زیست نامناسب بدانند. از جمله انتقادات به این گیاه آن است که بقایای آنها می‌تواند تا مدت‌ها به صورت مخفی در طبیعت باقی بماند یا ژن‌های مقاوم آن به دیگر گیاهان منتقل شود یا سبب از بین رفتن تنوع زیستی شود. فرضیه‌هایی که باعث موضع‌گیری فعالات محیط زیست در برابر گیاهان تراریخته و کشت آن در ایران شده است. اما آیا به راستی این گیاهان می‌توانند سبب از بین رفتن تنوع زیستی شوند؟
کشاورزی از زمان تولدش تا به امروز شیوه‌های مختلفی را برای کشت بهتر و بیشتر گیاهانی که منبعی برای غذا بشر هستند، پشت سر گذاشته است. اصلاح نباتات، کشاورزی هسته‌ای، کشاورزی ارگانیک و حالا تراریخته. شاید حالا با دانستن این روش‌های کشاورزی این سوال در ذهن شما هم به وجود آمده باشد که بشر به چه دلیلی دست به کشف راه‌های مختلف برای کشت گیاهان زده است؟ اگر بخواهیم یک وظیفه یا یک رسالت برای کشاورزی تعریف کنیم باید بگوییم که مهم‌ترین رسالت کشاورزی در تمامی دنیا تامین امنیت غذایی است. بشر گرچه از زمان‌های بسیار دور می‌دانست که چطور می‌تواند کشاورزی کند اما تمام توان خود را به کار برد تا دست به این کار سخت نزند. بشر تا زمانی از طریق جمع‌آوری دانه‌های وحشی و شکار غذای خود را تامین می‌کرد اما وقتی جمعیت بیشتر شد و باید برای پیدا کردن دانه شعاع بیشتری را می‌پیمود ناچار شد که کشاورزی کند. همین موضوع سبب شد تا او به رشد بیشتر گیاهانی کمک کند که خود نیازمند آن بود. کشاورزی در اصل تنوع زیستی طبیعت را به هم ریخت و انقلاب سبز کشاورزی نیز به آن دامن زد. تراریخته حالا به همین مورد متهم است. منتقدان این نوع کشاورزی می‌گویند تغییرات ژنتیکی گیاهان تراریخته نه تنها باعث آسیب به برخی ارگانیسم‌ها (مانند آفات و حشرات) در اکوسیستم می‌شود و از تنوع زیستی آنها می‌کاهد بلکه با کاشت بیش از اندازه گیاهان تراریخته در دنیا تنوع زیستی گیاهان نیز از بین خواهد رفت. تا به امروز چند میلیون هکتاری از زمین‌های کشاورزی در آمریکا زیر کشت چند پایه ژنتیکی محدود ذرت، کلزا و پنبه تراریخته است و بیم آن می‌رود که به خاطر مزایای متعدد آن علاقه به کشت آنها زیاد و زیادتر شود اما آیا این موضوع واقعیت دارد؟
آیا گیاهان تراریخته تنوع زیستی را از بین می‌برند؟
عبدالمجید مهدوی دامغانی، عضو هیت علمی گروه اگرواکولوژی پژوهشکده علوم محیطی دانشگاه شهید بهشتی و دبیر انجمن علمی کشاورزی بومشناختی ایران به خبرآنلاین گفته است: در حوزه تنوع زیستی باور بر آن است که اگر بخواهید در یک سطح گسترده از دامنه محدود و معدودی از ارقام یک ژنم یکنواخت (چه تراریخته و چه غیر تراریخته باشند) استفاده کنید تنوع زیستی کاهش پیدا می‌کند. این پدیده مستقل از تراریخته بوده و بسیاری بر آن معتقد هستند که تراریخته آن را تشدید می‌کند. 50 سال پیش در ایران به عنوان مثال ارقام متعددی از گندم کشت می‌شده است و به مرور با آمدن کشاورزی نوین می‌بینید که به جای آنکه هر منطقه‌ای توده‌های گندم خود را کشت کند، یک رقم واحد را کشت می‌کند. همین باعث شد که مثلا در همه اقلیم‌های ایران رقم گندم سرداری در دیمزارها کشت شود. این یکنواختی سبب محدود شدن دامنه ژنتیک گیاهان می‌شوند. او بیان کرده: وقتی از ژن‌های کمتری استفاده شود، به مرور زمان ژن‌های متعددی به سبب عدم استفاده دچار فرسایش می‌شوند. بنابراین مخالفت با تراریخته‌ها از اینجا شکل گرفته است. نورمن بورلاگ مقاله خوبی تحت عنوان خستگی انقلاب سبز منتشر کرد. در این مقاله بورلاگ ضمن بیان دستاوردهای انقلاب سبز پیامدهای این انقلاب را فهرست و بیان کرد که اگر به این مشکلات رسیدگی نشود ممکن است در سال‌های آینده دردسرساز شوند. او درباره تنوع زیستی در آن مقاله هشدار داد و گفت که مراقب باشید که استفاده گسترده از یک رقم، یک نوع کود و آفت‌کش می‌تواند پیامدهایی را به همراه داشته باشد. مهدوی دامغانی افزوده است: یکی از نگرانی‌ها در حوزه تراریخت که برخی از منتقدان می‌گویند که باید درباره آن پاسخ داده شود مربوط به تنوع زیستی است. درباره تنوع زیستی چند فرضیه مطرح می‌شود: یکی اینکه ممکن است یک رقم تراریخته کشت شود و بقایای آن وارد خاک شود و تاثیرات منفی بر روی موجودات خاکزی داشته باشد که دکتر عسکری به آن پاسخ داد و این مورد را رد کرد. دومین مورد این است که به طور مثال اگر قرار باشد در شمال کشور چند رقم محدود گیاه تراریخته کشت شود به مرور تنوع ژنتیکی از بین می‌رود، بنابراین باید مراقب آن بود. باید این را بدانیم که تنوع زیستی اساس حیات است و تک تک ژن‌هایی که در مهندسی ژنتیک از آن استفاده می‌شود از دل این تنوع زیستی آمده است. نگرانی از اینجا است که اگر ارقام گیاهان کشت شده را محدود کنیم تنوع زیستی ژنتیکی ما از بین خواهد رفت.
به گفته دبیر انجمن علمی کشاورزی بومشناختی ایران، حتی نظام‌هایی مانند کشاورزی ارگانیک نیز می‌تواند در فرسایش ژنتیکی نقش داشته باشد. برخی مواقع این نوع کشاورزی ارقامی را توصیه می‌کند که سبب فرسایش ژنتیک می‌شود. مثلا رقم اصلاح شده جعفری که در مجارستان تولید می‌شود قرار است در احمدآباد قزوین کشت شود. اینجاست که 20 سال دیگر هر چه جعفری ارگانیک داریم از ژن جعفری مجارستان است.
تنوع زیستی زیر فشار دست‌کاری‌های انسانی
حسین عسکری، عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی نیز در گفت‌وگو با خبرآنلاین درباره تنوع زیستی گفته است: هر چیزی را که به عرصه کشاورزی وارد کنید تنوع زیستی را از بین برده‌اید. هر تغییر ارادی که حتی به صاف کردن یک زمین برای کاشت گیاهان منجر شود، تنوع زیستی را تحت فشار قرار می دهد. فقط اندازه این تغییرات شدت و ضعف دارد. نکته این است که مهندسی ژنتیک اصلاح ژنتیک انجام می‌دهد و با خود المان‌هایی دارد. نورمن بورلاگ که با اصلاح و بالابردن کودپذیری گندم انقلاب سبز را به وجود آورد. به او نوبل کشاورزی دادیم در حالی که آلودگی آب‌های زیر زمینی به واسطه این شیوه کشت به وجود آمد. آیا این کار را نورمن بورلاگ انجام داد؟ خیر. عدم توجه ما به شاخص‌ها آن را بالا برد. تنوع ژنتیک باید به اندازه، مورد توجه قرار گیرد. به عنوان مثال چرا ما تنوع ژنتیکی زیاد سگ داریم؟ به این خاطر که سگ مورد علاقه مردم است و مدام آنها را با یکدیگر تلاقی می‌دهند و تنوع ژنتیکی آنها بالا می‌رود. چرا کسی در کشور ما دغدغه تنوع ژنتیک الاغ ندارد؟ طبیعی است که از وقتی خودرو و جاده وارد شد تنوع زیستی الاغ و خر کاهش پیدا کرد. تنوع زیستی به اندازه ای لازم است که مخل حیات نباشد. تنوع زیستی پشه را کاهش دادیم مخل حیات بود. تنوع ژنتیک یک قبله آمال نیست که بخواهیم به آن بچسبیم. ما در حد تعادل به تنوع ژنتیک نیاز داریم. نباید به آن صدمه بخورد همان طور که نباید به غذا صدمه بخورد. برای من این جالب است که چرا تمام این موضوعات به تراریخته چسبیده است.
نا امید نشوید، می‌توان تنوع را به وجود آورد
گرچه تمامی متخصصان این موضوع را تایید می‌کنند که کشت گیاهان تراریخته می‌تواند تنوع زیستی گیاهی را در جهان تحت فشار قرار دهند اما مهدوی دامغانی بر این عقیده دارد که علم پویا است و دانشمندان ژنتیک که با تولید یک رقم با کار خود خداحافظی نمی‌کنند. دائما ارقام جدید گیاهان تولید و کشت می‌شوند. به عنوان مثال در فرانسه 400 رقم غلات دانه ریز تولید می‌شود. با این وجود اما همچنان تنوع زیستی وجود ندارد چرا که کارتل‌ها فعلا پایه‌های خیلی محدودی را کشت می‌کنند.∎
نظر شما