به گزارش
خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) فارس نوشت: آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی در تفسیر نمونه ذیل آیه 20 سوره مبارکه «مزمل» به اهمیت عبادت شبانه و تلاوت قرآن اشاره کرده است که متن آن در ادامه می‌آید؛
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ
«إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنَىٰ مِن ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِّنَ الَّذِینَ مَعَکَ ۚ وَاللَّهُ یُقَدِّرُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ ۚ عَلِمَ أَن لَّن تُحْصُوهُ فَتَابَ عَلَیْکُمْ ۖ فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ ۚ عَلِمَ أَن سَیَکُونُ مِنکُم مَّرْضَىٰ ۙ وَآخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِن فَضْلِ اللَّهِ ۙ وَآخَرُونَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ ۖ فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنْهُ ۚ وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا ۚ وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنفُسِکُم مِّنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللَّهِ هُوَ خَیْرًا وَأَعْظَمَ أَجْرًا ۚ؛ پروردگارت مى‌داند که تو و گروهى از آنها که با تو هستند نزدیک دو سوم از شب یا نصف یا ثلث آن را به پا مى‌خیزند؛ و خداوند شب و روز را اندازه‌گیرى مى‌کند، او مى‌داند که شما نمى‌توانید مقدار آن را اندازه‌گیرى کنید، پس شما را بخشید، اکنون آنچه براى شما میسّر است قرآن بخوانید. او مى‌داند به زودى گروهى از شما بیمار مى‌شوند، و گروهى دیگر براى به دست آوردن فضل الهى (و کسب روزى) به سفر مى‌روند، و گروهى دیگر در راه خدا جهاد مى‌کنند (و از تلاوت قرآن باز مى‌مانند)، پس به اندازه‌اى که براى شما ممکن است از آن تلاوت کنید و نماز را بر پا دارید و زکات بپردازید و به خدا «قرض الحسنه» دهید (در راه او انفاق نمایید) و (بدانید) آنچه را از کارهاى نیک براى خود از پیش مى‌فرستید نزد خدا به بهترین وجه و بزرگترین پاداش خواهید یافت؛ و از خدا آمرزش بطلبید که خداوند آمرزنده و مهربان است». (مزمل/ 20)
این آیه که طولانى‌ترین آیات این سوره است، مشتمل بر مسائل بسیارى است که محتواى آیات گذشته را تکمیل مى‌کند.
در این که این آیه، ناسخ دستور آیات آغاز این سوره است، یا توضیح و تفسیرى براى آن؟ و همچنین در این که آیا این آیه در «مکّه» نازل شده یا در «مدینه»؟ در میان مفسران سخت گفتگو است.
پاسخ این سؤال‌ها بعد از تفسیر آیه روشن خواهد شد.
نخست مى‌فرماید: «پروردگارت مى‌داند که تو و گروهى از کسانى که با تو هستند، نزدیک دو سوم از شب، یا نصف، یا ثلث آن به پا مى‌خیزند، چگونه خداوند از آن آگاه نباشد، در حالى که اندازه‌گیرى شب و روز به وسیله او است» (إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنى مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ وَ طائِفَةٌ مِنَ الَّذِینَ مَعَکَ وَ اللّهُ یُقَدِّرُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ).
اشاره به همان دستورى است که در آغاز سوره به پیامبر داده شده، تنها چیزى که در اینجا اضافه دارد، این است که: گروهى از مؤمنان نیز در این عبادت شبانه، پیامبر(صلى الله علیه وآله) را همراهى مى‌کردند (به عنوان یک حکم استحبابى و یا احتمالاً یک حکم وجوبى زیرا شرایط آغاز اسلام ایجاب مى‌کرد: آنها با تلاوت قرآن که مشتمل بر انواع درس‌هاى عقیدتى، عملى و اخلاقى است و همچنین عبادات شبانه، خود را بسازند و آماده تبلیغ اسلام و دفاع از آن گردند).
ولى به گونه‌اى که از بعضى روایات استفاده مى‌شود، جمعى از مسلمانان در نگه داشتن حساب «ثلث»، «نصف» و «دو ثلث» گرفتار اشکال و دردسر مى‌شدند (چرا که وسیله سنجش زمان در آن عصر وجود نداشت) و به همین جهت، ناچار احتیاط مى‌کردند، و این امر سبب مى‌شد: گاه تمام شب را بیدار بمانند، و مشغول عبادت باشند، تا آنجا که پاهاى آنها به خاطر قیام شبانه، ورم کرد!
لذا خداوند این حکم را بر آنها تخفیف داده، فرمود: «او مى‌داند که شما نمى‌توانید مقدار مزبور را دقیقاً اندازه گیرى کنید، به همین جهت شما را بخشید، اکنون آن مقدارى که از قرآن براى شما میسر است تلاوت کنید» (عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتابَ عَلَیْکُمْ فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ).
«لَنْ تُحْصُوهُ» از ماده «احصاء» به معنى شماره کردن است، یعنى شما نمى‌توانید دقیقاً وقت شب را از نظر مقدار دو ثلث و نصف و یک ثلث تعیین کنید، و به زحمت مى‌افتید.
بعضى نیز گفته‌اند: منظور این است: شما نمى‌توانید بر این کار در تمام ایام سال مداومت کنید.
حتى امروز هم که با وسایلى مى‌توان به موقع از خواب بیدار شد تعیین دقیق این مقادیر، در تمام طول سال، مخصوصاً با تفاوت مستمر شب و روز، کار آسانى نیست.
جمله «تابَ عَلَیْکُم» را غالب مفسران به معنى «تخفیف این تکلیف» ذکر کرده‌اند، نه به معنى «توبه از گناه».
این احتمال نیز وجود دارد که وقتى حکم وجوب برداشته شود، گناهى صورت نمى‌پذیرد، و در نتیجه همچون آمرزش الهى خواهد بود.
منظور از «فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ» چیست؟
در این که منظور از جمله فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ: «آنچه از قرآن براى شما میسر است بخوانید» چیست؟ گفتگو بسیار است:
جمعى آن را به نماز شب تفسیر کرده‌اند که در لابلاى آن، حتماً آیات قرآن خوانده مى‌شود.
بعضى گفته‌اند: منظور همان تلاوت قرآن است، هر چند در اثناء نماز نباشد.
سپس بعضى، مقدار آن را به پنجاه آیه، بعضى به یک صد آیه، و بعضى دویست آیه، تفسیر کرده‌اند، ولى هیچ یک از این اعداد، دلیل خاصى ندارد، بلکه مفهوم آیه این است: هر مقدارى که انسان به زحمت نمى‌افتد از قرآن بخواند.
بدیهى است منظور از «تلاوت قرآن» در اینجا تلاوتى است به عنوان درس و فراگیرى براى خودسازى و پرورش ایمان و تقوا انجام شود.
سپس، به بیان دلیل دیگرى براى این تخفیف پرداخته، مى‌افزاید: «خداوند مى‌داند: گروهى از شما بیمار مى‌شوند، گروهى دیگر براى تحصیل معاش و ابتغاء فضل الهى، راهى سفر مى‌شوند و گروه دیگرى در راه خدا جهاد مى‌کنند، و این امور مانع از آن خواهد شد که عبادات شبانه را در نصابى که قبلاً تعیین شده، به طور مداوم انجام دهند» (عَلِمَ أَنْ سَیَکُونُ مِنْکُمْ مَرْضى وَ آخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللّهِ وَ آخَرُونَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ).
و همین سبب دیگرى براى تخفیف این برنامه است، لذا بار دیگر تکرار مى‌کند: «حال که چنین است آن مقدار که براى شما ممکن است و توانایى دارید در شب از قرآن تلاوت کنید» (فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنْهُ).
روشن است ذکر بیمارى، مسافرت‌هاى ضرورى، و جهاد فى سبیل اللّه، به عنوان سه مثال براى عذرهاى موجه است، ولى منحصر به اینها نیست، منظور این است: چون خداوند مى‌داند شما گرفتار مشکلات مختلف زندگى در روز خواهید شد، و این مانع تداوم آن برنامه سنگین است، به شما تخفیف داده است.
اکنون این سؤال مطرح مى‌شود: آیا این حکم آنچه را که در آغاز سوره آمده است، نسخ مى‌کند؟یا به صورت استثنائى براى آن است؟
ظاهر آیات نسخ حکم سابق مى‌باشد، در حقیقت لازم بود این برنامه مدتى اجرا بشود و اجرا شد، و منظور از این حکم که جنبه موقت و فوق العاده داشت، حاصل گردید، و بعد از پایان این مدت به صورت خفیف‌ترى باقى ماند، زیرا ظاهر آیه این است که به خاطر وجود معذورین، این حکم درباره همه تخفیف داده شده، نه فقط درباره گروه معذوران، و به این ترتیب، نمى‌تواند استثناء باشد بلکه باید نسخ باشد (دقت کنید).
تلاوت شبانه قرآن مستحب است یا واجب؟
در اینجا سؤال دیگرى پیش مى‌آید که: آیا تلاوت مقدار ممکن از قرآن که در این آیه دو بار به آن امر شده، واجب است؟ یا جنبه مستحب دارد؟
بعضى گفته‌اند: مسلماً مستحب است، و بعضى احتمال وجوب داده‌ند، چرا که تلاوت قرآن، موجب آگاهى بر دلایل توحید، ارسال رسل، و اعجاز این کتاب آسمانى، و فراگیرى سایر واجبات دین مى‌گردد، بنابراین تلاوت قرآن مقدمه واجب است و واجب مى‌باشد.
ولى باید توجه داشت: در این صورت لازم نیست قرآن را شبانه بخوانند، و یا در اثناء نماز شب، بلکه بر هر مکلفى واجب است: به مقدار لازم براى تعلیم و تربیت، آگاهى بر اصول و فروع اسلام، و همچنین حفظ قرآن و رساندن آن به نسل‌هاى آینده، تلاوت کند بدون این که وقت و زمان خاصى در آن مطرح باشد.
اما حق این است که ظاهر امر در جمله «فَاقْرَؤُا...» وجوب است (چنان که در اصول فقه بیان شده) مگر این که گفته شود: این «امر» به قرینه «اجماع فقهاء بر عدم وجوب» یک امر استحبابى است، و نتیجه این مى‌شود که: در آغاز اسلام، به خاطر وجود شرائطى این تلاوت و عبادت شبانه واجب بوده، و بعد، هم از نظر مقدار، و هم از نظر حکم، تخفیف داده شده، و به صورت یک حکم استحبابى آن هم به مقدار میسور در آمده است، ولى به هر حال، وجوب نماز شب بر پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) تا آخر عمر ثابت ماند (به قرینه سایر آیات قرآن و روایات).
در روایتى از امام باقر(علیه السلام) نیز مى‌خوانیم: حکم مربوط به دو ثلث از شب، یا نیمى از آن، و یا ثلث آن، منسوخ شده، و به جاى آن «فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ» قرار گرفته است.
قابل توجه این که: سه نوع عذر در آیه مورد بحث ذکر شده: یکى جنبه جسمانى دارد (بیمارى)، دیگرى جنبه مالى (مسافرت براى کسب و کار) و سومى جنبه دینى (جهاد فى سبیل اللّه) و لذا بعضى گفته‌اند: از این آیه استفاده مى‌شود: تلاش براى معاش، هم ردیف جهاد فى سبیل اللّه است!
و نیز این جمله را دلیلى دانسته‌اند بر این که خصوص این آیه در «مدینه» نازل شده چرا که وجوب جهاد در «مکّه» نبود، ولى با توجه به این که مى‌فرماید: سَیَکُون: «به زودى خواهد بود» ممکن است این جمله خبر از تشریع جهاد در آینده باشد، یعنى چون عذرهایى در حال دارید و عذرهایى در آینده براى شما پیدا مى‌شود، این حکم به صورت دائمى در نیامد، و به این صورت با مکى بودن آیه منافات ندارد.
4 دستور قرآن برای خودسازی
آن گاه به چهار دستور دیگر، در پایان این آیه اشاره کرده، و برنامه خودسازى ارائه شده را به این وسیله تکمیل مى‌کند، مى‌فرماید:
«نماز را بر پا دارید، زکات را ادا کنید، و از طریق انفاق‌هاى مستحبى به خداوند قرض الحسنه دهید، و بدانید آنچه را از کارهاى خیر براى خود از پیش مى‌فرستید آن را نزد خداوند به بهترین وجه، بزرگترین، پاداش خواهید یافت» (وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَ أَقْرِضُوا اللّهَ قَرْضاً حَسَناً وَ ما تُقَدِّمُوا لاِ َنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْر تَجِدُوهُ عِنْدَ اللّهِ هُوَ خَیْراً وَ أَعْظَمَ أَجْراً).
«و استغفار کنید، و از خداوند آمرزش بطلبید که خداوند غفور و رحیم است» (وَ اسْتَغْفِرُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ).
این چهار دستور (نماز، زکات، انفاق هاى مستحبى، و استغفار) به ضمیمه دستور تلاوت و تدبر در قرآن که در جمله هاى قبل آمده بود، مجموعاً یک برنامه کامل خودسازى را تشکیل مى دهد که در هر عصر و زمان به خصوص در آغاز اسلام تأثیر انکارناپذیرى داشته و دارد.
منظور از «نماز» در اینجا نمازهاى واجب پنجگانه و منظور از «زکات»، زکات واجب است، منظور از دادن «قرض الحسنه» به خداوند همان انفاق‌هاى مستحبى است، و این بزرگوارانه‌ترین تعبیرى است که در این زمینه تصور مى‌شود؛ چرا که مالک تمام ملک‌ها، از کسى که مطلقاً چیزى از خود ندارد قرض مى‌طلبد، تا از این طریق او را تشویق به انفاق، ایثار و کسب فضیلت این عمل خیر کند، و از این طریق تربیت شود و تکامل یابد.
ذکر استغفار، در پایان این دستورات، ممکن است اشاره به این باشد که: مبادا با انجام این طاعات خود را انسان کاملى بدانید، و به اصطلاح طلبکار تصور کنید، بلکه همواره باید خود را مقصر بشمرید، و عذر به درگاه خدا آورید، «ور نه سزاوار خداوندیش کس نتواند که به جا آورد».
بعضى از مفسران، معتقدند: تکیه روى این دستورات به خاطر آن است که تصور نشود اگر تخفیفى درباره قیام شبانه و تلاوت قرآن قائل شده، به سایر برنامه‌ها و دستورات دینى نیز سرایت مى‌کند بلکه آنها همچنان به قوت خود باقى است.
ضمناً، ذکر زکات واجب را در اینجا دلیل دیگرى بر مدنى بودن این آیه گرفته‌اند، زیرا حکم زکات در«مدینه» نازل شد نه در «مکّه»، ولى بعضى گفته‌اند: اصل زکات در «مکّه» نازل شد، اما نصاب و مقدارى براى آن بیان نگردیده بود، آنچه در «مدینه» تشریع شد، مسأله نصاب و مقدار زکات بود.
∎
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ
«إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنَىٰ مِن ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِّنَ الَّذِینَ مَعَکَ ۚ وَاللَّهُ یُقَدِّرُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ ۚ عَلِمَ أَن لَّن تُحْصُوهُ فَتَابَ عَلَیْکُمْ ۖ فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ ۚ عَلِمَ أَن سَیَکُونُ مِنکُم مَّرْضَىٰ ۙ وَآخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِن فَضْلِ اللَّهِ ۙ وَآخَرُونَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ ۖ فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنْهُ ۚ وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا ۚ وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنفُسِکُم مِّنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللَّهِ هُوَ خَیْرًا وَأَعْظَمَ أَجْرًا ۚ؛ پروردگارت مى‌داند که تو و گروهى از آنها که با تو هستند نزدیک دو سوم از شب یا نصف یا ثلث آن را به پا مى‌خیزند؛ و خداوند شب و روز را اندازه‌گیرى مى‌کند، او مى‌داند که شما نمى‌توانید مقدار آن را اندازه‌گیرى کنید، پس شما را بخشید، اکنون آنچه براى شما میسّر است قرآن بخوانید. او مى‌داند به زودى گروهى از شما بیمار مى‌شوند، و گروهى دیگر براى به دست آوردن فضل الهى (و کسب روزى) به سفر مى‌روند، و گروهى دیگر در راه خدا جهاد مى‌کنند (و از تلاوت قرآن باز مى‌مانند)، پس به اندازه‌اى که براى شما ممکن است از آن تلاوت کنید و نماز را بر پا دارید و زکات بپردازید و به خدا «قرض الحسنه» دهید (در راه او انفاق نمایید) و (بدانید) آنچه را از کارهاى نیک براى خود از پیش مى‌فرستید نزد خدا به بهترین وجه و بزرگترین پاداش خواهید یافت؛ و از خدا آمرزش بطلبید که خداوند آمرزنده و مهربان است». (مزمل/ 20)
این آیه که طولانى‌ترین آیات این سوره است، مشتمل بر مسائل بسیارى است که محتواى آیات گذشته را تکمیل مى‌کند.
در این که این آیه، ناسخ دستور آیات آغاز این سوره است، یا توضیح و تفسیرى براى آن؟ و همچنین در این که آیا این آیه در «مکّه» نازل شده یا در «مدینه»؟ در میان مفسران سخت گفتگو است.
پاسخ این سؤال‌ها بعد از تفسیر آیه روشن خواهد شد.
نخست مى‌فرماید: «پروردگارت مى‌داند که تو و گروهى از کسانى که با تو هستند، نزدیک دو سوم از شب، یا نصف، یا ثلث آن به پا مى‌خیزند، چگونه خداوند از آن آگاه نباشد، در حالى که اندازه‌گیرى شب و روز به وسیله او است» (إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنى مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ وَ طائِفَةٌ مِنَ الَّذِینَ مَعَکَ وَ اللّهُ یُقَدِّرُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ).
اشاره به همان دستورى است که در آغاز سوره به پیامبر داده شده، تنها چیزى که در اینجا اضافه دارد، این است که: گروهى از مؤمنان نیز در این عبادت شبانه، پیامبر(صلى الله علیه وآله) را همراهى مى‌کردند (به عنوان یک حکم استحبابى و یا احتمالاً یک حکم وجوبى زیرا شرایط آغاز اسلام ایجاب مى‌کرد: آنها با تلاوت قرآن که مشتمل بر انواع درس‌هاى عقیدتى، عملى و اخلاقى است و همچنین عبادات شبانه، خود را بسازند و آماده تبلیغ اسلام و دفاع از آن گردند).
ولى به گونه‌اى که از بعضى روایات استفاده مى‌شود، جمعى از مسلمانان در نگه داشتن حساب «ثلث»، «نصف» و «دو ثلث» گرفتار اشکال و دردسر مى‌شدند (چرا که وسیله سنجش زمان در آن عصر وجود نداشت) و به همین جهت، ناچار احتیاط مى‌کردند، و این امر سبب مى‌شد: گاه تمام شب را بیدار بمانند، و مشغول عبادت باشند، تا آنجا که پاهاى آنها به خاطر قیام شبانه، ورم کرد!
لذا خداوند این حکم را بر آنها تخفیف داده، فرمود: «او مى‌داند که شما نمى‌توانید مقدار مزبور را دقیقاً اندازه گیرى کنید، به همین جهت شما را بخشید، اکنون آن مقدارى که از قرآن براى شما میسر است تلاوت کنید» (عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتابَ عَلَیْکُمْ فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ).
«لَنْ تُحْصُوهُ» از ماده «احصاء» به معنى شماره کردن است، یعنى شما نمى‌توانید دقیقاً وقت شب را از نظر مقدار دو ثلث و نصف و یک ثلث تعیین کنید، و به زحمت مى‌افتید.
بعضى نیز گفته‌اند: منظور این است: شما نمى‌توانید بر این کار در تمام ایام سال مداومت کنید.
حتى امروز هم که با وسایلى مى‌توان به موقع از خواب بیدار شد تعیین دقیق این مقادیر، در تمام طول سال، مخصوصاً با تفاوت مستمر شب و روز، کار آسانى نیست.
جمله «تابَ عَلَیْکُم» را غالب مفسران به معنى «تخفیف این تکلیف» ذکر کرده‌اند، نه به معنى «توبه از گناه».
این احتمال نیز وجود دارد که وقتى حکم وجوب برداشته شود، گناهى صورت نمى‌پذیرد، و در نتیجه همچون آمرزش الهى خواهد بود.
منظور از «فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ» چیست؟
در این که منظور از جمله فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ: «آنچه از قرآن براى شما میسر است بخوانید» چیست؟ گفتگو بسیار است:
جمعى آن را به نماز شب تفسیر کرده‌اند که در لابلاى آن، حتماً آیات قرآن خوانده مى‌شود.
بعضى گفته‌اند: منظور همان تلاوت قرآن است، هر چند در اثناء نماز نباشد.
سپس بعضى، مقدار آن را به پنجاه آیه، بعضى به یک صد آیه، و بعضى دویست آیه، تفسیر کرده‌اند، ولى هیچ یک از این اعداد، دلیل خاصى ندارد، بلکه مفهوم آیه این است: هر مقدارى که انسان به زحمت نمى‌افتد از قرآن بخواند.
بدیهى است منظور از «تلاوت قرآن» در اینجا تلاوتى است به عنوان درس و فراگیرى براى خودسازى و پرورش ایمان و تقوا انجام شود.
سپس، به بیان دلیل دیگرى براى این تخفیف پرداخته، مى‌افزاید: «خداوند مى‌داند: گروهى از شما بیمار مى‌شوند، گروهى دیگر براى تحصیل معاش و ابتغاء فضل الهى، راهى سفر مى‌شوند و گروه دیگرى در راه خدا جهاد مى‌کنند، و این امور مانع از آن خواهد شد که عبادات شبانه را در نصابى که قبلاً تعیین شده، به طور مداوم انجام دهند» (عَلِمَ أَنْ سَیَکُونُ مِنْکُمْ مَرْضى وَ آخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللّهِ وَ آخَرُونَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ).
و همین سبب دیگرى براى تخفیف این برنامه است، لذا بار دیگر تکرار مى‌کند: «حال که چنین است آن مقدار که براى شما ممکن است و توانایى دارید در شب از قرآن تلاوت کنید» (فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنْهُ).
روشن است ذکر بیمارى، مسافرت‌هاى ضرورى، و جهاد فى سبیل اللّه، به عنوان سه مثال براى عذرهاى موجه است، ولى منحصر به اینها نیست، منظور این است: چون خداوند مى‌داند شما گرفتار مشکلات مختلف زندگى در روز خواهید شد، و این مانع تداوم آن برنامه سنگین است، به شما تخفیف داده است.
اکنون این سؤال مطرح مى‌شود: آیا این حکم آنچه را که در آغاز سوره آمده است، نسخ مى‌کند؟یا به صورت استثنائى براى آن است؟
ظاهر آیات نسخ حکم سابق مى‌باشد، در حقیقت لازم بود این برنامه مدتى اجرا بشود و اجرا شد، و منظور از این حکم که جنبه موقت و فوق العاده داشت، حاصل گردید، و بعد از پایان این مدت به صورت خفیف‌ترى باقى ماند، زیرا ظاهر آیه این است که به خاطر وجود معذورین، این حکم درباره همه تخفیف داده شده، نه فقط درباره گروه معذوران، و به این ترتیب، نمى‌تواند استثناء باشد بلکه باید نسخ باشد (دقت کنید).
تلاوت شبانه قرآن مستحب است یا واجب؟
در اینجا سؤال دیگرى پیش مى‌آید که: آیا تلاوت مقدار ممکن از قرآن که در این آیه دو بار به آن امر شده، واجب است؟ یا جنبه مستحب دارد؟
بعضى گفته‌اند: مسلماً مستحب است، و بعضى احتمال وجوب داده‌ند، چرا که تلاوت قرآن، موجب آگاهى بر دلایل توحید، ارسال رسل، و اعجاز این کتاب آسمانى، و فراگیرى سایر واجبات دین مى‌گردد، بنابراین تلاوت قرآن مقدمه واجب است و واجب مى‌باشد.
ولى باید توجه داشت: در این صورت لازم نیست قرآن را شبانه بخوانند، و یا در اثناء نماز شب، بلکه بر هر مکلفى واجب است: به مقدار لازم براى تعلیم و تربیت، آگاهى بر اصول و فروع اسلام، و همچنین حفظ قرآن و رساندن آن به نسل‌هاى آینده، تلاوت کند بدون این که وقت و زمان خاصى در آن مطرح باشد.
اما حق این است که ظاهر امر در جمله «فَاقْرَؤُا...» وجوب است (چنان که در اصول فقه بیان شده) مگر این که گفته شود: این «امر» به قرینه «اجماع فقهاء بر عدم وجوب» یک امر استحبابى است، و نتیجه این مى‌شود که: در آغاز اسلام، به خاطر وجود شرائطى این تلاوت و عبادت شبانه واجب بوده، و بعد، هم از نظر مقدار، و هم از نظر حکم، تخفیف داده شده، و به صورت یک حکم استحبابى آن هم به مقدار میسور در آمده است، ولى به هر حال، وجوب نماز شب بر پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) تا آخر عمر ثابت ماند (به قرینه سایر آیات قرآن و روایات).
در روایتى از امام باقر(علیه السلام) نیز مى‌خوانیم: حکم مربوط به دو ثلث از شب، یا نیمى از آن، و یا ثلث آن، منسوخ شده، و به جاى آن «فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ» قرار گرفته است.
قابل توجه این که: سه نوع عذر در آیه مورد بحث ذکر شده: یکى جنبه جسمانى دارد (بیمارى)، دیگرى جنبه مالى (مسافرت براى کسب و کار) و سومى جنبه دینى (جهاد فى سبیل اللّه) و لذا بعضى گفته‌اند: از این آیه استفاده مى‌شود: تلاش براى معاش، هم ردیف جهاد فى سبیل اللّه است!
و نیز این جمله را دلیلى دانسته‌اند بر این که خصوص این آیه در «مدینه» نازل شده چرا که وجوب جهاد در «مکّه» نبود، ولى با توجه به این که مى‌فرماید: سَیَکُون: «به زودى خواهد بود» ممکن است این جمله خبر از تشریع جهاد در آینده باشد، یعنى چون عذرهایى در حال دارید و عذرهایى در آینده براى شما پیدا مى‌شود، این حکم به صورت دائمى در نیامد، و به این صورت با مکى بودن آیه منافات ندارد.
4 دستور قرآن برای خودسازی
آن گاه به چهار دستور دیگر، در پایان این آیه اشاره کرده، و برنامه خودسازى ارائه شده را به این وسیله تکمیل مى‌کند، مى‌فرماید:
«نماز را بر پا دارید، زکات را ادا کنید، و از طریق انفاق‌هاى مستحبى به خداوند قرض الحسنه دهید، و بدانید آنچه را از کارهاى خیر براى خود از پیش مى‌فرستید آن را نزد خداوند به بهترین وجه، بزرگترین، پاداش خواهید یافت» (وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَ أَقْرِضُوا اللّهَ قَرْضاً حَسَناً وَ ما تُقَدِّمُوا لاِ َنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْر تَجِدُوهُ عِنْدَ اللّهِ هُوَ خَیْراً وَ أَعْظَمَ أَجْراً).
«و استغفار کنید، و از خداوند آمرزش بطلبید که خداوند غفور و رحیم است» (وَ اسْتَغْفِرُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ).
این چهار دستور (نماز، زکات، انفاق هاى مستحبى، و استغفار) به ضمیمه دستور تلاوت و تدبر در قرآن که در جمله هاى قبل آمده بود، مجموعاً یک برنامه کامل خودسازى را تشکیل مى دهد که در هر عصر و زمان به خصوص در آغاز اسلام تأثیر انکارناپذیرى داشته و دارد.
منظور از «نماز» در اینجا نمازهاى واجب پنجگانه و منظور از «زکات»، زکات واجب است، منظور از دادن «قرض الحسنه» به خداوند همان انفاق‌هاى مستحبى است، و این بزرگوارانه‌ترین تعبیرى است که در این زمینه تصور مى‌شود؛ چرا که مالک تمام ملک‌ها، از کسى که مطلقاً چیزى از خود ندارد قرض مى‌طلبد، تا از این طریق او را تشویق به انفاق، ایثار و کسب فضیلت این عمل خیر کند، و از این طریق تربیت شود و تکامل یابد.
ذکر استغفار، در پایان این دستورات، ممکن است اشاره به این باشد که: مبادا با انجام این طاعات خود را انسان کاملى بدانید، و به اصطلاح طلبکار تصور کنید، بلکه همواره باید خود را مقصر بشمرید، و عذر به درگاه خدا آورید، «ور نه سزاوار خداوندیش کس نتواند که به جا آورد».
بعضى از مفسران، معتقدند: تکیه روى این دستورات به خاطر آن است که تصور نشود اگر تخفیفى درباره قیام شبانه و تلاوت قرآن قائل شده، به سایر برنامه‌ها و دستورات دینى نیز سرایت مى‌کند بلکه آنها همچنان به قوت خود باقى است.
ضمناً، ذکر زکات واجب را در اینجا دلیل دیگرى بر مدنى بودن این آیه گرفته‌اند، زیرا حکم زکات در«مدینه» نازل شد نه در «مکّه»، ولى بعضى گفته‌اند: اصل زکات در «مکّه» نازل شد، اما نصاب و مقدارى براى آن بیان نگردیده بود، آنچه در «مدینه» تشریع شد، مسأله نصاب و مقدار زکات بود.
نظر شما