حجت‌الاسلام سعید حسنی، پژوهشگر علوم اسلامی و صاحب رساله جنین شناسی فقهی، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از استان مرکزی، با اشاره به نیاز جامعه به پژوهش‌های کاربردی به ویژه بین رشته‌ای گفت: درباره مباحث خاص جنین از جمله؛ سقط  و مالک شدن جنین رساله داریم یا درباره نسب جنین مقالاتی چاپ شده است اما به گفته اساتید عالی‌رتبه حوزه علمیه رساله‌ای کامل و در حد سطح 4 حوزه که تمام احکام مرتبط با سلامت و حیات جنین و بحث مالکیت از جمله خرید و فروش جنین را دربرگیرد نداریم، برخی از ارگان‌ها که مرتبط با این مباحث هستند مانند پزشکی قانونی در برخی از مسائل ابهاماتی دارند و قانون نیز در این زمینه نواقصی دارد.

وی ادامه داد: رساله بنده که تحت عنوان احکام فقهی جنین تصویب شده است و به زودی دفاع و در قالب کتاب نیز با عنوان جنین شناسی فقهی؛ کاوشی در موضوع شناسی و احکام فقهی جنین بر اساس مبانی فقه جعفری و اجتهاد جواهری منتشر می‌شود ناظر به کمبودهای مطالعات میان رشته‌ای کاربردی است. در این رساله اولاً نگاه ما بر اساس فقه شیعه جعفری است و دوم اینکه روش اجتهاد جواهری است یعنی از اصول و مبانی که باید در یک اجتهاد صحیح استفاده شود در این رساله به کار گرفته شده است.

ضرورت پرداختن به مسائل مستحدثه

این پژوهشگر علوم میان رشته‌ای افزود: با توجه به این پیشینه و ضرورت و علاقه بنده به موضوعاتی که برای نظام اسلامی کاربردی باشد به ویژه مسائل مستحدثه مانند تلقیح مصنوعی، تصمیم به نوشتن چنین رساله‌ای کردم، روش بحث درباره مسائل جدید را هم ائمه(ع) به واسطه روایات به دست ما داده‌اند البته مسائل جدید که کمتر درباره آن قلم زده شده، لغزشگاه است و فردی که وارد این میدان می‌شود باید علم و تجربه کافی داشته باشد.

وی با اشاره به  ضرورت پژوهش ادامه داد: غربی‌ها ادعای حقوق بشر دارند اما کرامت انسانی را از همان دوران جنینی نادیده می‌گیرند حتی در برخی از کشورها جنین طبخ می‌شود و به عنوان غذا فروخته می‌شود پس باید به این ادعای دروغین پاسخ داد، از طرفی برخی آسیب‌ها نیز وارد جوامع اسلامی شده است، سوم اینکه قلم زدن در این مسائل جدید که سابقه فقهی ندارد توانایی و کارآمدی فقه پویای جعفری را اثبات می‌کند.

حجت‌الاسلام حسنی تأکید کرد: در فقه اهل سنت نیز چنین مباحثی مطرح  شده است اما به قوت فقه شیعه نیست، دست فقهای شیعه از لحاظ روایات و متد ثابت بازتر است، از ائمه چهارگانه اهل سنت در کنفرانس‌های پزشکی و قانونی فقهی حرف‌هایی زده می‌شود اما نظرات گاهی تعارض و نقصان دارند چون دست آنها خالی است، به همین دلیل برخی از مذاهب مانند حنفی‌ها در استنباط به قیاس روی آوردند و همین قیاس منشأ بسیاری از تشت‌ها شد. 

وی افزود: این در حالی است که بسیاری از احکام به ویژه در زمینه جنین در روایات اهل شیعه آمده و سؤالات در محضر ائمه(ع) پاسخ داده شده است اما در اهل سنت چنین منابعی نداریم. بنده قبل از ورود به بحث، مقالات و منابع بسیاری را مطالعه کردم از جنین شناسی از منظر علم، روایات، فلسفه و قرآن گرفته تا تقارن و تطبیق‌ها، همچنین از مشورت همکاران در دانشگاه اراک از جمله دکتر ملک سلیمانی و شریعت زاده که در زمینه جنین شناسی حرف برای گفتن دارند استفاده کردم و کتب غنی این حوزه را مطالعه کردم. 

این پژوهشگر علوم اسلامی با اشاره تفاوت دیدگاه جنین شناس با فقیه ادامه داد: جنین شناس در وادی خودش کار می‌کند و نگاه خاص خودش را دارد اما عالم حوزوی که روایات و آیات را در ذهن دارد و علم جنین شناسی را  دنبال می‌کند دیدگاه متفاوتی خواهد داشت حتی برخی سؤالات بنده برای اساتید علم جنین شناسی تازگی داشت چراکه نگاه بنده متفاوت بود.

وی تصریح کرد: البته بنده در این زمینه همسو با قرآن و روایات، مطالب را دنبال می‌کردم و صرفاً به جنین انسان نظر داشتم . بسیاری از علما مراحل شکل‌گیری انسان را دسته بندی می‌کنند اما ملاک بنده در این رساله دسته بندی قرآنی است و روایات نیز ناظر بر همین آیات، مباحث جنین شناسی را مطرح کردند در زمینه رادیولوژیست هم بحث‌هایی با صاحب نظران داشتم از جمله اندازه جنین و لانه گزینی و ... که در رساله آمده است.

حجت‌الاسلام حسنی ادامه داد: بعد از تأیید اساتید فن و همکاری با دانشجویان دکتری، موضوع شناسی حوزه جنین استخراج شد اما در بحث روایی و قرآنی هم تمام آیات درباره تکامل انسان را استخراج کردم، چندین بار قرآن را برای استخراج و نظم بخشی به این آیات ختم کردم از شکل گیری منی که در قرآن ماء الدافق عنوان می‌شود تا «ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ». این آیات تجزیه و ترکیب ادبی و احتمالات معانی آیات بررسی شد، در کنار آن از یافته‌های علمی و اقرار دانشمندان غربی که اعتراف کرده‌اند کلماتی که قرآن در قرن 7 میلادی درباره جنین شناسی بیان کرده ما در قرن نوزدهم بعد از کشف میکروسکوب‌های پیشرفته به آن رسیدیم استفاده کردم.

وی افزود: از آنجایی که روایات غیر قطعی الصدور  هستند یعنی یقین نداریم که معصوم(ع) این سخن را گفته باشد می‌بایست رجال سند و کتب دین را بررسی کنیم و اگر راوی ثقه باشد به روایت در مباحث فقهی می‌توان عمل کرد اما روایاتی که گزارشی از واقعیت خارجی به ما می‌دهند می‌توانیم گزارش را با خارج بسنجیم مثلاً اگر روایتی گفته باشد کره ماه مستطیل است می‌توانیم بر اساس مشاهده کره ماه قضاوت کنیم و لزومی ندارد درباره آن تعبد داشته باشیم؛ لذا در بحث روایی جنین شناسی و مراحل شکل گیری جنین لازم بود در مقدمه رساله به مباحث فلسفه دین نیز اشاره‌ای داشته باشم و بعد از آن، بایسته‌های مطالعات میان رشته‌ای بین یافته‌های علمی و دیدگاه قرآن و اینکه چه الزاماتی را باید در مطالعات میان رشته‌ای این چنینی رعایت کرد را استخراج کردم.

ردپای روایات خلاف علم در آموزه‌های مسیحیت و یهود

این پژوهشگر علوم اسلامی ادامه داد: نظراتی که در تورات، انجیل و تلمود و به طور کلی در آئین مسیحیت و یهودیت آمده در منابع مسیحیت و بعد از آن در منابع شیعه بررسی کردم به این دلیل که ما با پدیده‌ای در روایات به نام جعل و وضع مواجه هستیم یعنی بعضی افراد از منابع تورات و انجیل در دوران اهل بیت(ع) استفاده می‌کردند و برای اینکه خود را مطرح کنند و حرف جدیدی در جامعه داشته باشند و به نوعی دکان باز کنند این حرف‌ها را به نام ائمه(ع) وارد روایات می‌کرند گاهی از این موارد داخل روایات شیعه هم می‌شد؛ لذا بنده یک ریشه یابی درباره محتویات برخی از روایاتی که در کتب شیعه آمده و به نوعی با علم ناسازگاری دارد انجام دادم و ردیابی آن را در آموزه‌های مسیحیت و یهودیت پیدا کردم.

وی ادامه داد: همچنین برخی از مقالات علمی و پژوهشی که در کنفرانس‌ها و سمینارهای جهانی و بین‌المللی با موضوع آموزه‌های مسیحیت و یهودیت درباره جنین توسط اساتید برجسته مباحث فقهی نوشته شده بود را مطالعه کردم و خلاصه‌ای از این مطالب را در رساله اشاره کردم مثلاً در آئین یهود آمده که نطفه انسان تا 40 روز  به صورت آب راکد است درحالیکه طبق یافته‌های علمی جنین روز پانزدهم شکل می‌گیرد و روز چهل و دوم همه اعضای جنین مشخص است همین مطلب در روایات اهل سنت هم آمده بود یعنی نطفه را تا 40 روز آب می‌دانند که بعد از 40 روز به صورت علقه در می‌آید و متأسفانه در چند روایت شیعه هم این مطلب را مشاهده کردم در حالیکه با یافته‌های علمی و حتی مشاهدات معمولی، کاملاً ناسازگار است که متأسفانه چند مورد از این روایات اسناد خوبی هم داشت و برخی از علمای شیعه هم بر اساس همین روایات فتوا داده‌اند.

حجت‌الاسلام حسنی افزود: مرحوم علامه شعرانی که جامع‌الفنون بودند مقاله‌ای در این زمینه دارند مبنی بر اینکه چنین روایاتی خلاف حس است و از کلمات ابن سینا نیز در این زمینه استفاده کرده که خود جای شگفتی دارد که بوعلی در آن دوران با نبود امکانات چه مطالبی درباره جنین شناسی آورده که اگر جنین شناسان امروز بدانند که بوعلی چنین نظراتی دارد شاید برای آنها تازگی داشته باشد، دیدگاه و دقت نظر علامه شعرانی را بنده در رساله آوردم البته برخی از فقها متوجه این خطا بودند و چنین فتوایی ندادند فتوایی که سرنوشت احکام دیه جنین و ارث را تغییر می‌دهد. 

تنها راه تشخیص زمان دمیده شدن روح به جنین حرکات ارادی است

وی تصریح کرد: مطلب بعدی که در رساله آمده، زمان دمیده شدن روح در جنین است، که معمولاً گفته می‌شود در 4 ماهگی، دلایل خاصی هم پشت این اظهار نظر وجود ندارد در برخی کتب شیعه به روایتی از پیامبر(ص) استناد می‌کنند بنده با بررسی روایات متوجه شدم چنین روایتی در شیعه نداریم و از اهل سنت است و سند محکمی هم ندارد.

این پژوهشگر علوم بین رشته‌ای تأکید کرد: تنها دلیلی که می‌توان برای دمیده شدن روح به جنین مطرح کرد حرکت‌های ارادی جنین است، وقتی سیستم عصبی انسان شکل می‌گیرد دو نوع حرکت دارد ارادی و رفلکسی که معمولاً از نخاع نشأت می‌گیرد و ناخودآگاه است، حرکت‌های ارادی که از مغز ناشی می‌شود نشان از روح حیوانی دارد یعنی فراتر از روح نباتی و دارای اراده است این حرکات بر اساس آموزه‌های جنین شناسی خیلی کمتر از 4 ماهگی یعنی حدود 2 ماه و نیمی جنین اتفاق می‌افتد البته باید دقت داشت وقتی می‌گوییم روح دمیده می‌شود این روح اعم از حیوانی، نباتی و انسانی است، تفاوت نفوس و روح در فلسفه مطرح شده و بنده از  کتاب مبدأ و معاد ملاصدرا  نیز در پاورقی رساله اشاره کرده‌ام که تفاوت نفس نباتی، حیوانی و انسانی در چیست.

وی توضیح داد: منظور از روح انسانی دارا بودن مراتب روح نباتی و حیوانی به همراه قدرت تعقل است که اصطلاحاً حی متأله یا حیوان ناطق نامیده می‌شود. اما مراد از روحی که به جنین دمیده می‌شود از نظر روایات مختلف در کتاب قصاص و حج و ... که انجام یک حرکت را دال بر وجود حیات می‌داند، روح حیوانی است نه قدرت تعقل و همین برای ما کفایت می‌کند که جنین دارای حیات است یعنی وضعیتی که قتل آن جایز نیست.

حجت‌الاسلام حسنی تأکرد کرد: این تنها دلیل ما برای زمان دمیده شدن روح است اما اینجا لغزشگاهی هم وجود دارد و نمی‌توان صرف حرکت ارادی را ملاک احکام جنین مانند دیه و ارث دانست و باید نوع حرکت ارادی مشخص شود و ملاک تشخیص این حرکت نیز عرف است و طبق روایت معصوم این حرکت برای مادر باید محسوس باشد نه حرکتی که با دستگاه قابل درک است و مادر این حرکت را بعد از سه ماهگی جنین درک می‌کند نه دو ماه و نیمی. در واقع طبق کلام معصوم فهم عرف و تطبیق عرف بر مصادیق خارجی ملاک است این عرف تغییرپذیر هم نیست چراکه معصوم با علم لدنی به پیشرفت‌های امروز، چنین نظری داده است البته این بحث بسیار مفصل است و جزئیاتی دارد.

وی ادامه داد: مثلاً در روایات داریم تا کعبین مسح پا بکشید، این کعبین تا کجاست؟ قوزک پا یا مفصل ساق؟ در فتاوی هم اختلاف نظر هست برخی می‌گویند تا برآمدگی روی پا و برخی می‌گویند تا مفصل. با این اوصاف چه کسی متصدی فهم معنا از این کلمه است، متخصصین علم تشریح اعضا یا مردم عادی؟ اینجا قطعاً باید از متخصص پرسید مرحوم نراقی می‌گوید که سیره مستمر فقها این است که در چنین مواردی معنای واژه را از متخصص می‌پرسند.

این پژوهشگر علوم اسلامی تصریح کرد: از دیگر مباحثی که در این رساله آمده؛ احکام سلامت و حیات جنین است مثلاً حق سلامتی که برای جنین در نظر می‌گیریم که در روایات هم آمده، یعنی نباید جنین بی‌دلیل سقط شود، آیا با هر حرجی باید جنین را سقط کرد؟ مثلاً اگر نقص عضو داشت می‌توان آن را سقط کرد یا خیر؟ اگر جایز است قبل از دمیده شدن روح باشد یا قبل از آن؟ همچنین تزاحم؛ اینکه اگر در عمل جراحی، سلامت و حیات مادر و بچه با هم تزاحم پیدا کند چه باید کرد؟ یا سقط جنین ناشی از زنا یا مشکلات مالی و ....

وی گفت: در جایی که سقط جایز است بحث قصاص، دیه و کفارات، نجاست و طهارت جنین در این رساله بحث شده است مثلاً اگر جنین داخل رحم با ضربه ناخواسته نفر دوم کشته شد قصاص دارد یا فقط دیه؟ نظرات مختلفی در این زمینه آمده و بنده بر اساس روایات و قرائت صحیح مبتنی بر سندشناسی نظر درست را در رساله آوردم. ادله نجاست و طهارت جنین و اینکه اگر روی جنین سقط شده آزمایش انجام ‌دهند آیا ابزارآلات آزمایشگاهی هم نجس می‌شود یا خیر؟ همچنین بحث غسل و نماز میت جنین که آیا نماز واجب دارد یا نه و احکام غسل و کفن بر آن صدق می‌کند یا خیر؟ در موارد نیز در رساله بحث شده است.

احکام ترتیبی جنین غیرطبیعی

این پژوهشگر علوم اسلامی ادامه داد: سرانجام بحث جنین‌های غیر طبیعی را در رساله مطرح کردم، بنده خلاصه‌ای از کارهای جدیدی که در رویان شده را در رساله بیان کردم، از جمله؛ تلقیح مصنوعی، جنین منجمد، رحم اجاره‌ای، شبیه سازی جنین؛ اینکه هسته سلول یک نفر را خالی کنیم و هسته سلول دیگری را داخل این سلول بکاریم و شروع به تثکیرسلولی کند و یک نفر کپی مادر متولد شود که امروز ظاهراً فقط درباره آن بحث می‌شود و هنوز به مرحله عمل نرسیده است. اینکه اصل اینکار جایز است یا نه مورد بحث قرار گرفته است.

وی افزود: همچنین درباره احکام مترتب و نه تکلیفی کودکی که با تلقیح بیگانه؛ اینکه اسپرم مردی را در رحم شخص سوم یعنی خانمی که همسر این مرد نیست بکارند، بحث شده است اینکه اگر این جنین فوت کرد چه حکمی دارد؟ یا نسب چنین بچه‌ای و احکام ارث و حرمت آن چه می‌شود؟ اگر سلول جنسی یک زن و شوهر را تلقیح کردند و آن را در رحم شخص سوم قرار دادند و بچه از این راه به دنیا آمد مادر این بچه کدام یک از این دو نفر است کسی که سلول جنسی را داده یا کسی که بچه را به دنیا آورده؟ برخی از فقها در این زمینه به آیه 2 سوره مجادله؛ «...إِنْ أُمَّهَاتُهُمْ إِلَّا اللَّائِي وَلَدْنَهُمْ...؛ ...مادرانشان تنها كسانی هستند كه آنها را به دنيا آورده‌اند...» که در برابر بحث «ظهار» مطرح شد استناد می‌کنند.

آیات مقابل بحث «ظهار» حصر مطلق نیست

این پژوهشگر علوم بین رشته‌ای با اشاره به بحث ظهار گفت: در میان اعراب رسمی حاکم بود که اگر شوهر همسر خود را به مادرش تشبیه می‌کرد این را نوعی طلاق و حرمت رابطه زناشویی و همچنین محرومیت ازدواج مجدد می‌دانستند مثلاً شوهر از دست همسرش عصبانی می‌شد و می‌گفت «پشت تو چون پشت مادر من است» کنایه از اینکه تو از این پس مانند مادر من هستی و رابطه زناشویی با تو نخواهم داشت، خداوند در برابر این بحث، آیات 1 تا 4 سوره مجادله را نازل کرد و این حرمت را برداشت و گفت مادر شما کسی است که شما را به دنیا آورده است.

وی توضیح داد: اما اینکه آیا از این آیه حصر مطلق استنباط می‌شود یا حصر اضافی مورد بحث است، یعنی آیا خداوند فقط در برابر بحث ظهار این حکم را فرمود یا اینکه این آیه ملاک برای مادر بودن در تمام موارد اختلافی است، در صورت دوم، مادر بچه‌ای که به واسطه رحم اجاره‌ای به دنیا آمده صاحب رحم خواهد بود نه صاحب سلول جنسی و احکام ارث و حرمت نیز بر همین اساس استوار می‌شود چنانچه برخی از فقها نیز همین حکم را داده‌اند. 

حجت‌الاسلام حسنی افزود: بنده در رساله این نظریه را رد کردم و ثابت کردم که خداوند در این آیه نمی‌خواهد ملاک مادر بودن را به طور مطلق بیان کند بلکه این حکم را فقط درباره بحث ظهار بیان می‌کند، البته هر فردی طبق فتوای مرجع تقلید عمل می‌کند اما امکان دارد در این میان، نظر مراجع تقلید دو مادر متفاوت باشد برای حل این موارد شورای نگهبان تزاحم آرا را برطرف می‌کند هر چند به عقیده بنده اگر دقت لازم در استنباط حکم شود و نسخه شناسی، ادبیات و تاریخ فقیه اعلم باشد فتوا نیز دقیق خواهد بود.

این پژوهشگر علوم اسلامی ادامه داد: همه احکامی که درباره جنین معمولی داشتیم درباره جنین مصنوعی هم مطرح کردم به طور مثال در جنین منجمد، اسپرم و تخمک را تبدیل به زیگوت می‌کنند و بعد از تکثیر سلولی در دمای پایین نگهداری می‌کنند که می‌توان آن را تا 14 سال نگهداری کرد بعد از 14 سال این سلول را در شکم مادر قرار می‌دهند مثلاً مادر در حال شیمی درمانی بوده و ترس از این دارد که بعد از اتمام درمان، همسرش دچار مشکل شود در این حالت اسپرم را می‌گیرند و بعد از بهبود مادر، در رحم قرار می‌دهند در این موارد بحث‌های زیادی به وجود می‌آید اینکه اگر در این فاصله همسر زن فوت کرد تکلیف ارث جنین چه می‌شود؟ در بحث ارث جنین اگر پدر بعد از روزهای اولیه باداری مادر، فوت کرد اگر نطفه بسته شده باشد به شرط زنده متولد شدن، بچه جزو ورثه حساب می‌شود اما در مورد جنین منجمد چه باید کرد؟ آیا اگر بعد از فوت پدر، اسپرم را در رحم همسر بکارند این مورد هم شامل ادله حالت عادی می‌شود یا خیر؟ یا اینکه اگر در مدت نگهداری، سلول منجمد اتلاف شود یعنی آن را از بین ببرند آیا دیه به آن تعلق می‌گیرد یا خیر؟

وی تأکرد کرد: این موارد در رساله با نگاه به روایات بحث شده است، چنین موضوعاتی بسیار کاربردی و به روز است و نیاز به تسلط فقهی بالایی دارد. بحث مملوک شدن هم در این رساله آمده اینکه آیا فردی می‌تواند اسپرم خود را بفروشد یا اینکه این فروش مالیت به همراه دارد یاخیر؟ مثل اینکه می‌گویند یک دانه برنج ملکیت دارد اما مالیت ندارد. جنین آزمایشگاهی مملوک می‌شد یا نه و چه شرایطی دارد؟ در این زمینه مقالاتی خوبی هم چاپ شده است اما باید عمق بیشتری داشته باشد، در نهایت هم احکام مراقبتی جنین بحث شده است درواقع احکام فقهی غیرالزامی و مراقبت‌های معنوی جنین و نامگذاری آن که از روایات محکم استفاده شده است و بیانات روایی درباره مراقبت‌های معنوی قبل، حین آمیزش و دوران شکل گیری جنین استخراج شده است.

این پژوهشگر علوم اسلامی افزود: در حال حاظر مشابه این مقاله با چنین انسجام و جامعیتی وجود ندارد، این رساله در مباحث پزشکی قانونی بسیار کاربردی است مثلاً در بحث ادوار جنین و اینکه اگر جنین سقط شد چه مقدار دیه دارد از 20 سکه طلا تا 100 سکه طلا قابل اختلاف است این فقط یک مورد آن است سایر احکام جنین هم مبتنی بر تعیین ادوار جنین صادر می‌شود و برخی از قوانین این حوزه نیز شفاف نیست.

حجت‌الاسلام حسنی در پایان گفت: بعد از دفاع از این رساله و چاپ آن در قالب کتاب که مراحل مقدماتی آن انجام شده است حتماً یک نسخه به پزشکی قانونی اهدا می‌کنم، چند نسخه نیز به دست مراجع خواهم داد، از جمله مقام معظم رهبری که بسیار دغدغه دارند در این زمینه کار جدی انجام شود.