خبرگزاری شبستان-اصفهان

نخستین جمعه رمضان المبارک مصادف بود با پنجمین روز از مردادماه ۱۳۵۸ بنیانگذار نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران حضرت امام خمینی (ره) در حکمی تاریخی به ابوذر زمان حضرت آیت الله طالقانی مبنی بر اقامه نمازجمعه روحی دیگر در کالبد این حکومت الهی دمیده شد و نمازجمعه به مرکزبسیج مردمی.پایگاه اقتدارنظام اسلامی و یک رسانه قدرتمند دینی مبدل شد.به همین بهانه با دکتر جواد دهقانی آرانی دانشجوی دکترای علوم قرآن و حدیث و از فعالان ستاد نماز جمعه شهرستان آران و بیدگل به گفت و گو نشستم.

به عنوان نخستین سؤال نظر خود را درباره جایگاه نماز جمعه در جامعه اسلامی بفرمایید.

نماز جمعه یکی از مهم ترین و با شکوه ترین فریضه های عبادی سیاسی اسلام است که از ابعاد گوناگون فرهنگی، سیاسی، اطلاع رسانی و غیره برخوردار است. نماز جمعه از همان ابتدای تشکیل جامعه نبوی در مدینه تشریع و توسط پیامبر گرامی اسلام «صلی الله علیه و آله» اقامه شد. نزول سوره ای خاص در قرآن کریم به نام سوره جمعه که به بیان اهمیت نماز با شکوه جمعه می پردازد، جایگاه ارزشمند این فریضه الهی را در جامعه اسلامی می رساند.

این سوره، مسلمین را به بیانی کاملاً انگیزنده وادار می کند به اینکه نسبت به نماز جمعه اهتمام بورزند، و آنچه در به پا داشتن آن لازم است فراهم سازند؛ چون نماز جمعه از شعایر معظم خداست که تعظیم و اهتمام به امر آن هم دنیای مردم را اصلاح می کند و هم آخرتشان را.

احیای واقعی نماز جمعه در ایران یکی از دست آوردهای عظیم انقلاب کبیر اسلامی ایران است و ما آن را مانند بسیاری از برکات، مدیون حضرت امام (س) هستیم. حضرت امام (س) در کتاب “کشف الاسرار” که در اولین سالهای سلطنت محمدرضا شاه انتشار یافت، اشاره کوتاهی به مساله نمازجمعه کردند، ولی در کتاب “تحریرالوسیله” که در زمان تبعید به ترکیه تالیف فرمودند، به طور مشروح پیرامون آن مسایلی را ذکر کردند.

البته بعضی از مسایل مربوط به نماز جمعه که در این کتاب آمده است، در اکثر کتب فقه شیعه و حتی غیر شیعه به چشم می خورد; مانند مسایل مربوط به محل برگزاری نماز، تعداد شرکت کنندگان و… ولی یکی از مسایل مربوط به نمازجمعه در کتاب تحریرالوسیله حضرت امام (س) مساله ای است که نسبت به آن دوران کاملا تازگی داشت، ایشان در آن جا فرموده اند: “و بالجمله جمعه خطبتاها من المواقف العظیمه للمسلمین کسائر المواقف العظیمه مثل الحج و المواقف التی فیه العقیدین و غیرها و مع الاسف اغفل المسلمون علی الوظایف المهمه السیاسه فی هذا و فی غیرها من المواقف السیاسه دین الاسلامیه فالاسلام دین السیاسه بشوونها یظهر لمن له ادنی تدبر فی الاحکام الحکومیه و السیاسه و الاجتماعیه و الاقتصادیه فمن توهم عن الدین منفک عن السیاسه فهو جاهل لم یعرف الاسلام ولا سیاسه.”

حضرت امام (س) می فرمایند: نماز جمعه از اهمیت سیاسی فوق العاده ای برخوردار است و تاکید می کنند که اسلام، دین سیاست است و هر کس خیال کند که اسلام منفک از سیاست است، جاهل بوده و از اسلام و سیاست اطلاع ندارد. این بیان واضح و قاطع حضرت امام (س) از چندین نظر دارای اهمیت می باشد ولی در احیای نمازجمعه به عنوان تجلی ترکیب اسلام و سیاست نقش فوق العاده مهمی داشته است.

سابقه نماز جمعه در ایران به انقلاب اسلامی محدود می شود؟

قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در بعضی از شهرهای ایران از جمله قم و اصفهان از طرف روحانیت انقلابی و مردم، نماز جمعه اقامه، و مسایل روز، خیانت و وابستگی رژیم منفور سلطنتی، جنایات آمریکا و صهیونیسم مطرح می شد، ولی برگزاری رسمی نمازجمعه پس از پیروزی انقلاب اسلامی در اولین تابستان آغاز شد و مرحوم آیت الله طالقانی (ره) در این امر نقش موثری داشتند و برخی از علما در تماس با حضرت امام (س) پیشنهاد کردند که برای تعیین امام جمعه در اکثر شهرهای ایران اقدام نمایند و حضرت امام (س) نیز به عنوان رهبر جمهوری اسلامی و ولی امر مسلمین، امام جمعه اکثر شهرهای مهم ایران را تعیین کردند.

در گنگره جهانی ائمه جمعه و جماعات که شرکت کنندگان آن از طرف حضرت امام (س) پذیرفته شده بودند، ایشان در بیاناتی گهربار اشاره فرمودند که: “نماز جمعه یکی از بزرگترین پدیده های اسلامی و یکی از مهمترین ره آوردهای انقلاب اسلامی ما است. اگر این انقلاب اسلامی جز این نمازجمعه به ما چیز دیگری نداده بود برای ملت ما و مسلمین کافی بود.”

نظر شما در خصوص طرح مباحث سیاسی در یک عمل عبادی هم چون نماز جمعه چیست؟

برقراری نماز جمعه از نظر حضرت امام (س) فوق العاده اهمیت داشت، نه تنها به این خاطر که نماز جمعه به منزله حج کوچکی است و توده های مسلمان در یک شهر گرد هم جمع می شوند، بلکه مهم آن است که بعد از شرکت در نماز جمعه، از خطیب، دانشمند و عالمی که نماز جمعه را برگزار می کند چه مطالبی را می شنوند.

حضرت امام (س) در سال ۱۳۵۷ ه.ش در دیدار با گروهی از علاقه مندان و عاشقان آن حضرت فرمودند: در خطبه نماز جمعه مقدرات مملکت باید بیان شود، مسایل سیاسی مملکت جریان باید پیدا کند، مسایل اجتماعی در مملکت باید جریان پیدا کند گرفتاری ها و اختلافات مسلمان ها در آن خطبه ها باید حل شود و رفع شود، جنایات امثال محمدرضا خان باید در این خطبه های جمعه گفته شود و انتقاد شود، راه هایی که ممکن است با آن راهها آن جانی ها را از بین برد در نماز جمعه باید گفته شود.

در واقع نماز جمعه عبادت است لیکن عبادتی که مدغم در سیاست است، سیاست مدغم در عبادت است. در همین جمله اخیر باز هم پیوند و نزدیکی بین سیاست و دیانت و عبادت در نماز جمعه به چشم می خورد.

در خصوص احیای این فریضه و برپایی نخستین نماز جمعه پس از انقلاب توضیح بفرمایید

نخستین امام جمعه ای که از طرف حضرت امام (س) تعیین شد، مرحوم آیت الله طالقانی (ره) بودند و اولین خطبه ای که ایشان ایراد فرمودند در روز ۵ مرداد ۱۳۵۸ ه.ش و یا ۲۷ جولای ۱۹۷۹ میلادی بود. متن خطبه مرحوم آیت الله طالقانی (ره) اهمیت فوق العاده نمازجمعه را در جمهوری اسلامی ایران کاملا نشان می دهد. ایشان در آن خطبه بعد از خواندن آیه ای از سوره مبارکه جمعه درباره نماز جمعه فرمودند: این آیه دستور اجتماع توحیدی و عظیم جمعه است; همین اجتماعی که سالها در متن ما مسلمانان ایران به صورت نیمه تعطیل درآمده بود. امروز طلیعه انجام این فریضه بزرگ الهی، این صف بزرگ توحید و جهاد است، ایشان افزودند: “وظیفه اصلی خطیب در نمازهای جمعه این است که نمازگزاران را با وظایفی که به عهده دارند و مشکلاتی که در طول هفته قبل با آن روبرو شده اند، آگاه و آشنا سازد.

مساله دیگری که در اولین خطبه مرحوم آیت الله طالقانی (ره) اهمیت فوق العاده ای دارد این است که با توجه به این که شرکت کنندگان در نماز جمعه جمعیت محدودی هستند ولی این را نباید فراموش کرد که در همان اوقات در سراسر جهان اسلام، مسلمین برای برگزاری نماز جمعه جمع شده اند و یک نوع اتصال بین این جماعات وجود دارد. بنابراین می توان گفت که نمازجمعه نه تنها مظهر وحدت نمازگزاران است بلکه مظهری است برای وحدت تمام مسلمین. مرحوم طالقانی (ره) چنین فرمودند: این صفی است که اکنون در یک گوشه تهران با نبود امکانات لازم و در این چنین شرایطی تاسیس شده است و باید در این کشور شیعی و اسلامی ارتباطمان را با همه برادران سنی محکم کنیم و در همه جا کسانی که دارای چنین شرایطی که در فقه ما بیان شده است، هستند نمازجمعه را با جمعیت اقامه کنند. این صفی است که نه تنها در داخل مرزهای ایران باید به هم پیوسته شود، بلکه حلقه ای است که با دیگر کشورهای اسلامی سست یا قطع شده بود و باید پیوسته شود.

برپایی نماز جمعه پس از پیروزی انقلاب، چه تأثیری در اهداف انقلاب و صدور آن به سایر ملل داشت؟

یکی از مهمترین جنبه های مبارک انقلاب اسلامی ایران این است که نه تنها در محدوده کشور ایران به پیروزی رسید بلکه یک انقلاب عظیم جهانی اسلامی به وجود آمد. ایران تا حدود زیادی بعد از پیروزی انقلاب، با وجود پشتیبانی وسیع مردم در سراسر کشورهای اسلامی، از حمایت دولتی سایر کشور محروم ماند و مجبور شد از حاکمیت خود دفاع کند و ارزش و اهمیت جهانی انقلاب اسلامی ایران در این است که نه تنها در ایران بلکه در تمام کشورهای اسلامی به عنوان الگویی درآمده است که کفار را به رعب می اندازد.

گرچه ایران یک کشور بزرگ و تاریخی، با توانایی بالایی است، لیکن سبب خصومت آمریکا و اسرائیل با ایران، تنها انقلاب اسلامی ایران نیست، بلکه عامل نگرانی و وحشت کفار این است که در ایران اسلامی حرکتی پیروز شده که می تواند تمام مسلمین را به سوی رهایی، آزادی، استقلال، شرف و کرامت رهنمون کند.

نمازجمعه ای که مرحوم طالقانی (ره) به دستور حضرت امام (س) برگزار کرد، تجلی خوبی از همین مساله بود و از تمام خواهران و برادران ایرانی خواهش می کنم این مساله را همیشه به یاد داشته باشند که اهمیت انقلابشان منحصر به خاک پاک ایران نیست و انقلاب اسلامی را نوعا، ذاتا و ماهیتا نمی توان در کشوری خاص، محدود کرد.

یکی از تجلیات مهم حضور دایمی مردم در صحنه بعد از پیروزی انقلاب عبارت از شرکت آنها در نماز جمعه بود و جالب توجه است که حضرت امام (س) تمام اقشار ملت، از جمله “زنان” را هم به شرکت در نماز جمعه تشویق فرمودند.

یکی از جمله استفتائاتی که بعد از پیروزی انقلاب از ایشان شده، این است که: آیا شرکت بانوان در نمازهای جماعت یومیه و نمازجمعه کراهت دارد یا خیر؟ حضرت امام (س) در جواب فرمودند: “کراهت ندارد، بلکه در بعضی موارد، مطلوب است.” یعنی حضور خواهران محترم در نماز جمعه مطلوب است و در آنجا با مسایل روز آشنایی پیدا می کنند.

تفاوت نماز جمعه در ایران و سایر کشورهای اسلامی در چه چیز می بینید؟

احیای نماز جمعه در ایران مانند اکثر جنبه های انقلاب، انعکاس وسیعی در سایر کشورهای اسلامی داشته است، وقتی برای نخستین بار پس از پیروزی انقلاب به ایران مسافرت کردم، در یکی از کشورهای مسلمان همسایه ایران توقف داشتم و در نمازجمعه یکی از مساجد بزرگ آن کشور حاضر شدم و ملاحظه کردم که محتوای خطبه های نمازجمعه بسیار بی روح بود و بر شعور و آگاهی نمازگزار افزوده نمی شد، بلکه تنها تکرار مکررات بود، ولی وقتی در نماز جمعه ای که در دانشگاه تهران برگزار می شد، شرکت کردم، جنب و جوش نمازگزاران مرا به یاد حج می انداخت، سرش اینکه نمازهای جمعه در ایران با الهام از تعالیم حضرت امام (س) برگزار می شود و معیار و مقیاسی در اکثر کشورهای اسلامی برای خطبه ها شده است.

متاسفانه در بسیاری از کشورهای اسلامی، متن خطبه از طرف دولت تدوین و طراحی شده و برای قرائت به امام جمعه تحویل داده می شود و سرپیچی از دستورات دولت عواقب بدی را به دنبال خواهد داشت. و این که بعضا شاهد هستیم که حتی در همان کشورهای همسایه، گاهی امام جمعه از متن تهیه شده دولت خارج شده و مطالبی را که در رشد شعور و آگاهی مسلمان ها تاثیر دارد مطرح می نماید، انعکاس و تاثیر نماز جمعه های عظیم ایران در بقیه کشورهای اسلامی است. اکنون نمازجمعه دیگر نمی تواند و نباید جنبه تشریفاتی داشته باشد، بلکه باید حالت تحرک و پویایی پیدا کند و این را مدیون حرکت مبارک حضرت امام (س) هستیم.

در خصوص اثرات مثبت نماز جمعه در جامعه اسلامی بیشتر توضیح بفرمایید 

یکی از پدیده های شوم در جامعه، چه در صدر اسلام که توانست تا حدودی در کارهای پیامبر «صلی الله علیه و آله» و یارانش اخلال ایجاد کند و چه در زمان حال، پدیده «نفاق» است. منافقان آن دسته از دشمنان بودند که دوستی، دلسوزی، همراهی، نرمخویی و... آن ها همه در ظاهر بود. در حالی که دل هایشان لبریز از کینه بود و همیشه دنبال فرصتی بودند تا ضربه های خود را به اسلام وارد سازند. خداوند پیامبرش را هشدار می دهد تا مبادا تحت تأثیر ظاهر سازی های آن ها قرار گیرد و آن ها را با این تعبیر رسوا می سازد: «واللّه یشهد ان المنافقین لکاذبون»؛ «و خدا شهادت می دهد همانا منافقان قطعا دروغگویانند.»

منافقان در مدینه تلاش خود را در این جهت متمرکز کرده بودند تا پیامبر «صلی الله علیه و آله» و یاران او را تضعیف و از صحنه خارج کنند. و نماز از جمله مواردی بود که منافقان نسبت به نقش سازنده و افشاگرانه آن، حساسیت نشان می دادند و سعی در تضعیف آن داشتند چرا کهمی دانستند نماز جمعه وحدت و یکپارچگی مسلمانان را تقویت و تبلیغات سوء و زهرآگین منافقان را خنثی می کرد؛ نمایش قدرت سیاسی اسلام بود و به خاطر ویژگی موج آفرینی آن ایمان و توحید را تقویت می کرد و موجبات امیدواری دوستان و نومیدی دشمنان را فراهم می ساخت.

بدین جهت منافقان نماز جمعه را به خاطر طبیعت افشاگرانه اش بیش از هر برنامه دیگری برای خود خطرناک می دانستند و علاوه بر کار شکنی ها و تبلیغات سویی که در ارتباط با از هم پاشیدن آن انجام می دادند خود نیز از حضور در نماز جمعه امتناع می ورزیدند. ولی پیامبر «صلی الله علیه و آله» این توطئه را بر ملا کرد و شرکت در نماز جمعه را معیاری برای شناخت موافق از منافق اعلام کرد و فرمود: «من ترک ثلاثَ جمعاتٍ من غیر عذرٍ کُتب من المنافقین»؛ «هر کس بدون عذر در سه جمعه، نماز جمعه را ترک کند از منافقان شمرده می شود.»

از سوی دیگر نماز جمعه یک کنگره عظیم هفتگی است که بعد از کنگره سالانه حج، بزرگ ترین کنگره اسلامی است و به همین دلیل در روایتی از پیامبر «صلی الله علیه و آله» آمده است: «شرکت در نماز جمعه حج تهی دستان است». در حقیقت اسلام به سه اجتماع بزرگ اهمیت می دهد. اجتماعات روزانه که در نماز جماعت حاصل می شود؛اجتماع هفتگی که در مراسم نماز جمعه است و اجتماع حج که در کنار خانه خدا هر سال یک بار انجام می شود.

اگر گناهانی مانند دروغ، غیبت، تهمت و... جنبه فردی دارند، تفرقه یک گناه اجتماعی است. گردهمایی ها از عوامل رفع تفرقه است و تحقق این امر با وحدت هدف و عقیده و برنامه مقدور است و نمازهای گروهی گردهمایی های بر اساس وحدت هدف و عقیده است که تفرقه را می زداید و وحدت را برقرار می سازد. مشورت که از عوامل تصحیح و تقویت اندیشه ها و زمینه ای برای اتخاذ تصمیم های درست در امر اداره اجتماع است در چنین گردهمایی هایی میسر می شود.

 وجود یک تشکل و اجتماع، همیشه عاملی برای تحریک اعضای آن نسبت به تعقیب اهداف گروه و حفظ مواضع آن بوده است و افزون بر این آنان را از احساس غربت که امری خطرناک است نجات بخشیده است. نقش نماز جمعه و مراسم های گروهی دیگر در ایجاد و حفظ تشکل مسلمین غیر قابل انکار است.

فرق نماز فردی نیز با نمازهای جماعت مانند فرق انگشت و مشت، قطره و دریا است. نماز جمعه نمایش وحدت و هماهنگی مسلمانان است و اسلام بدین طریق با احکام و برنامه های وحدت بخش، روحیه تعاون و همکاری در جامعه اسلامی به وجود می آورد.

 نماز جمعه با شکوهمندی که دارد برای نهضت کوتاه عمر ما، یک پشتوانه محکم و در پیشبرد انقلاب اسلامی ما، عامل مؤثر و بزرگی است. ملت عظیم و عزیز، با شرکت خود باید این سنگر اسلامی را هر چه عظیم تر و بلند پایه تر حفظ نماید تا به برکت آن توطئه های خائنانه و دسیسه های دشمنان خنثی شود.

به نظر شما برای جذب بیشتر مردم بویژه جوانان به نماز جمعه چه باید کرد؟

نماز جمعه از مناسک اجتماعی اسلام است که هماهنگ کننده انگیزه ها، افکار و کردارهای آحاد جامعه بر پایه دین می باشد. یکی از دستاوردهای بزرگ انقلاب اسلامی که در همگرایی اراده ملی تأثیر به سزایی داشته و دارد پایگاه های نماز جمعه است که دل های خدا جوی مردم را به زیور آگاهی می آراید و آن ها را برای حفاظت از نظام اسلامی بسیج می نماید. حال برای جذب مردم به این فریضه الهی راه کارهایی لازم است.

زمینه سازی و ایجاد انگیزه در جوانان برای شرکت در نماز جمعه مانند قبول بخشی از هزینه ازدواج آنان توسط انسان های خیّر، تأسیس صندوق قرض الحسنه ستاد نماز جمعه به منظور پرداخت وام ازدواج به جوانان و تبلیغ گسترده در این مورد، سعی شود علم و آگاهی جوانان را در نماز جمعه بالا ببرند، سخنرانی خطیب نماز جمعه نقش بسیار مؤثری در جذب جوانان خواهد داشت. باید مسائل سیاسی روز مطرح شود، از جوانان در مورد انتظامات نماز جمعه استفاده شود. البته از کسانی که با عشق کار می کنند، حرف هایی که در خور فهم تمامی اقشار از جمله جوانان و سالمندان باشد در نماز جمعه زده شود و چون بیشتر مخاطبان، جوانان می باشند مسائل آنان مثل ازدواج، شغل، مشکلات تحصیل و... آن ها نیز مطرح شود.

نماز جمعه باید محل خدمت به تمام مردم مسلمان، محل حل اختلاف و رفع مشکلات مردم از قبیل ارزاق، امکانات ازدواج جوانان، کمک به مستمندان و... باشد. ستاد نماز جمعه با توجه به تمامی تجربیات کسب شده، در نظر گرفتن توانمندی های جوانان و دیگر جاذبه های فرهنگ غنی دینی و شناسایی فرهنگ غیر دینی و پیامدهای آن در جامعه اسلامی برنامه ریزی کند. ستاد نماز جمعه برای جذب جوانان به نماز جمعه فرمول های موفق اقتصادی و علمی کردن آن در جهت اشتغال جوانان را مطرح کند؛

مشکلات شهر به ویژه جوانان، در وقت معین و برنامه ریزی شده بیان شود و در هر هفته یک روز دیدار با امام جمعه برای جوانان باشد تا به آنها در چه از لحاظ مشکلات مادی و چه معنوی کمک کند.سخنرانی ها و خطبه ها کوتاه و خلاصه برگزار شود، مخصوصا در ماه مبارک رمضان که باعث جذب بیشتر مردم در ماه های دیگر می شود؛

امام در خطبه ها مسائل دینی جدید با توجه به احادیث را مطرح کند و در کنار واجبات دینی از مستحبات و چگونگی تأثیر آن در سعادت دو عالم گوشزد کند و مدافع حق مردم در کلیه امور باشد؛ از مسائل و مشکلات مردم و چگونگی رفع آنها صحبت کند؛ از چگونگی اجرای احکام دینی و الهی در جامعه و پیگیری آن بحث کند؛ از مستضعفین و حقوق آن ها حمایت کند و از جهان اسلام و خبرهای تازه آن مردم را آگاه کند؛

یک مکان برای پاسخ گویی به سؤالات در روزهای برگزاری نماز جمعه وجود داشته باشد و برنامه پرسش و پاسخ قبل از خطبه ها و استفاده بهینه از مراسم عبادی و سیاسی نماز جمعه برقرار باشد. محوطه ای برای کودکان در نظر گرفته شود تا فرزندان ما از کودکی عشق آمدن به نماز جمعه را داشته باشند.