به‌روزرسانی سال پایه

پیمان قربانی، معاون اقتصادی بانک مرکزی از تغییر سال پایه در محاسبات و گزارش‌های آتی بانک‌ مرکزی پیرامون شاخص قیمت خبر داد. گزارش‌های پیشین بانک مرکزی آمار مربوط به تغییرات شاخص قیمت را بر اساس سال پایه 1390 محاسبه می‌کرد. محاسبه شاخص قیمت و تحولات قیمتی نیازمند وجود یک نقطه مبدا برای مقایسه قیمت کالاهای متفاوت با قیمت ثبت شده در این مبدا آماری است. افزون بر این تغییر الگوی زندگی، جایگزینی کالاهای قدیمی با کالاهای جدید، تغییرات ذائقه مصرفی، تغییر درآمد سرانه و ایجاد نیازهای جدید در گذر زمان باعث می‌شود که ترکیب کالای مصرفی خانوار در طول زمان تغییر کند.

در روش‌های مرسوم در محاسبه تورم؛ معمولا یک مجموعه انتخابی از کالاها و خدمات مصرف‌شده در میان خانوارهای مختلف که از اهمیت و نوسان بیشتری در بین خانوارهای مختلف مشخص که به نوعی سبد مصرفی تمام خانوارها را نمایندگی می‌کند، مشخص می‌شود. نرخ تورم به نوعی میزان متوسط وزنی انبساط قیمت در این سبد انتخاب‌شده را اندازه‌گیری می‌کند. سبد مصرفی خانوار که در محاسبه شاخص تورم مورد استفاده قرار می‌گیرد، مجموعه‌ای از قیمت‌های کالاها و خدمات مصرفی است که فرض می‌شود یک خانوار مصرف‌کننده نوعی، در دوره زمانی مورد بررسی، اقلام این سبد را مصرف می‌کند. برای تعیین اقلام این سبد، ابتدا کل کالاها و خدمات مصرفی به چند گروه کلی تقسیم‌بندی می‌شود و سپس از هر گروه، تعدادی کالا یا خدمت به‌عنوان نماینده آن گروه مشخص می‌شود. به این ترتیب تغییرات قیمتی آن کالاها و خدمات، منعکس‌کننده تغییرات قیمتی گروه مورد بررسی خواهد بود. با توجه به تغییراتی که ممکن است در سبد مصرفی خانوارهای مختلف در طول زمان ایجاد ‌شود، حفظ سبد پیشین در محاسبه تورم به مرور سبب انحراف آمار استخراج شده از انبساط سبد انتخابی با سبد واقعی مصرف خانوار خواهد شد. نهادهای آماری برای رفع چنین انحرافی، سبد مصرفی خانوار را هر چند سال یک بار به‌روزرسانی می‌کنند. به عقیده برخی کارشناسان در سال‌های اخیر تحت تاثیر عواملی چون شتاب بالای تغییرات تکنولوژیک و افزایش تعداد محصولات موجود در ویترین عرضه، سبد خانوار با سرعت بیشتری نسبت به گذشته تغییر پیدا می‌کند، بنابراین لازم است دوره تناوب تغییر سال پایه در نهادهای آماری کاهش پیدا کند.

نهمین تغییر

به گزارش روابط عمومی بانک مرکزی، قربانی با اشاره به اینکه بانک مرکزی با توجه به بند (پ) ماده (۱۰) قانون احکام دائمی برنامه‌های توسعه کشور و در راستای حسن اجرای وظايف قانونی خود، سال پایه محاسبه نرخ تورم را به روزکرده است، گفت: به‌طور کلی و با توجه به تجارب و رهنمود‌های بين‌المللی،‌ عواملی همچون «تغيير سليقه مصرفی خانوارها در طول زمان»، «تغييرات درآمد خانوارها»، «تغييرات نسبی قيمت کالاها و خدمات» و «نيازهای جديد و تنوع کالاهای توليدشده در جامعه» از جمله عللی هستند که باعث ايجاد اختلاف بين سبد مصرفی و ضرايب اهميت تعيين‌شده در سال پايه با الگوی مصرفی فعلی خانوارها خواهند شد و بر اين اساس، سال پايه هر چند سال يک‌بار نيازمند بهنگام‌سازی و روزآمد کردن است.

به گفته پیمان قربانی مجموعه عوامل یادشده سبب شده است بانک مرکزی به منظور بهبود کیفیت آمار تورم و شاخص بهای کالا و خدمات مصرفی که از سال 1315 از سوی بانک مرکزی محاسبه و منتشر می‌شود، سال پایه را تغییر دهد. بر مبنای اظهارت پیمان قربانی تغییر سال پایه محاسبه شاخص قیمت به سال 1395، نهمین تغییر سال پایه در 8 دهه گذشته است. یعنی در 80 سال گذشته سال پایه در کشور، به‌طور متوسط هر 8 سال یک‌بار به‌روزرسانی شده است. این در حالی است که از دیدگاه برخی کارشناسان در محاسبه تورم با شاخص لاسپیرز (مرسوم‌ترین روش مورد استفاده) دوره تناوب تغییر سال پایه باید به 5 سال کاهش پیدا کند. بر مبنای تصمیم بانک مرکزی ماه جاری، آخرین ماهی است که آمارهای مربوط به شاخص قیمت در آن بر مبنای سال پایه 1390 محاسبه می‌شود و از مرداد ماه سال پایه در محاسبات بانک مرکزی به میزان نیم‌دهه به‌روزرسانی خواهد شد.

مکانیزم تعیین سبد آمارگیری

معاون اقتصادی بانک مرکزی با بیان اینکه تغيير سال پايه شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی در مناطق شهری ايران مستلزم طی کردن فرآيندهای عملياتی و آماری دقيق و طولانی است، تصریح کرد: به منظور تغيير سال پايه، در قدم نخست، از سال ۱۳۹۴ اصلاح و رفع مغايرت نقشه شهرهای مورد بررسی انجام گرفت و پس از تعيين بلوک‌های جغرافيايی، فرآيند عمليات فهرست‌برداری اطلاعات کامل خانوار ساکن آغاز شد. با انتخاب بلوک‌های نمونه، انتخاب خانوار نمونه در هر بلوک انجام شد و مراجعه مستقيم برای کسب اطلاعات درآمد هزينه-خانوار بر اساس توزيع مناسب زمانی در طول سال صورت پذيرفت. بر اين اساس در سال ۱۳۹۵، ۱۷۶۰۰ خانوار نمونه مورد پرسش آمارگيران اين بانک قرار گرفتند و پس از تعميم اطلاعات نمونه به کل کشور، اقلام سبد مصرفی خانوار و ضرايب اهميت آنها در سال ۱۳۹۵ تعيين شد.

این عضو هیات عامل بانک مرکزی با تاکید بر اینکه در حال حاضر سبد شاخص بهای کالا و خدمات مصرفی در مناطق شهری ايران براساس سال پايه ۱۳۹۰ مشتمل بر ۳۸۵ سرفصل کالا و خدمت است، افزود: در تجديد نظر به عمل آمده اخير، ۲ سرفصل حذف، ۲ سرفصل ادغام و ۴ سرفصل به سبد فعلی افزوده شده و مجموعا ۳۸۶ قلم کالا و خدمت انتخاب شده است که بر اساس قيمت‌گيری از اين اقلام، شاخص تورم محاسبه می‌شود.قربانی اين اقدام بانک مرکزی را گامی مهم برای دسترسی مردم، کارشناسان، سياست‌گذاران و محققان در سطح داخلی و بين‌المللی به تغييرات دقيق‌تر شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی مربوط دانست و افزود: بانک مرکزی در راستای انجام وظايف ذاتی، تخصصی و قانوني خود، همواره در راستای ارتقای کيفی و کمی آمارها و همين‌طور نظم در توليد و انتشار آنها تلاش خواهد کرد و اميدوار است نتايج اين تلاش‌ها، به نحو مطلوب مورد بهره‌برداری مخاطبان و هموطنان عزیز قرار گیرد.

اثر تغییر سال پایه بر تورم

می‌توان انتظار داشت که با به‌روزرسانی سال پایه، نرخ تورم تا حدودی کاهش یابد. دلیل این امر به نحوه محاسبه نرخ تورم بازمی‌گردد. نرخ تورم در ایران و بسیاری از کشورهای دنیا با روشی موسوم به «شاخص لاسپیرز» اندازه‌گیری می‌شود.این شاخص نسبت هزینه مصرف شده برای خرید مجموعه مشخصی از کالا و خدمات متفاوت در سال جاری را با هزینه تامین مقادیر مشخصی از همین مجموعه در سال پایه اندازه‌گیری می‌کند. از آنجا که این سبد کالایی در کشور از حدود 400 کالای متفاوت تشکیل شده‌است، می‌توان اقلام متفاوتی را با درجه جانشینی متفاوت بین این اقلام شناسایی کرد.

اگر دو کالای مشخص از این اقلام جانشین را انتخاب کنیم، در این صورت می‌توان با قطعیت گفت که قیمت این کالاها در طول زمان با نسبت ثابتی تغییر نکرده و درصد تغییرات یک کالا بیشتر از کالای دیگر است. با توجه به ماهیت قابل معاوضه دو کالای جانشین در چنین شرایطی، مصرف‌کننده به مرور تمایل بیشتری به خرید کالای کمتر گران‌شده خواهد داشت. به این ترتیب به مرور مقدار مصرف این کالا افزایش می‌یابد. از آنجا که در شاخص لاسپیرز ضریب وزنی هر کالا بر اساس میزان مصرف این کالا در سال پایه تعیین می‌شود، می‌توان گفت این تغییر تمایل در مصرف‌کننده باعث تغییر در ضرایب وزنی اقلام مصرفی شده‌است. اما این تغییر در شاخص لاسپیرز لحاظ نمی‌شود. از آنجا که این تغییر نادیده گرفته‌شده به نفع کالای کمتر گران‌شده یا همان تورم کمتر ‌است، می‌توان گفت روش لاسپیرز به نوعی یک بیش‌برآوردی از نرخ تورم است. بنابراین می‌توان انتظار داشت که با تغییر سال پایه و به‌روزرسانی ضرایب وزنی نرخ تورم کاهش یابد. مدیر کل آمارهای بانک‌مرکزی، در زمان آخرین به‌روزرسانی سال پایه، میزان اثر کاهنده تغییر سال پایه بر نرخ تورم را حدود یک تا 2 درصد برآورد کرده بود.