عید فطر روزی است که در پرتو اطاعت یک ماهه در شب‌ها و روزهای رمضان‌، صفا و پاکی فطری نخستین به روح و جان، بازمی‌گردد و آلودگی‌هایی که برخلاف فطرت است، از میان می‌رود. عید فطر روزی است که خداوند آن را از میان دیگر روزها برگزیده است و ویژه هدیه بخشیدن و جایزه دادن به بندگان خویش ساخته و آنان را اجازه داده است تا در این روز نزد حضرت حق تعالى گرد آیند و بر خوان کرم او بنشینند و ادب بندگی بجای آرند، چشم امید به درگاه او دوزند و از خطاهای خویش پوزش خواهند، نیازهای خویش به نزد او آرند و آرزوهای خویش از او بطلبند. عید، عید کسی است که خدا روزه‌اش را پذیرفته و نماز او را ستوده است. به همین خاطر تکریم و بزرگداشت این روز بسیار سفارش شده و برای آن اعمالی معین گردیده که نشانه اهتمام فوق‌العاده پیشوایان الهى به عظمت آن است. در ادامه به برخی از این اعمال اشاره می‌شود.
***
1. اعمال شب عید فطر
 در اهمیت شب عید فطر همین بس که در برخى روایات از آن‌، همتراز با شب قدر یاد شده است! از امام سجاد(ع) روایت شده است که فرمود:این شب کمتر از آن یک شب- یعنى شب قدر- نیست.(1)
 این بیان حضرت گویاى آن است که بر مؤمنین لازم است در این شب، بیش از شب قدر به عبادت و مناجات خدا روى آورند؟ چون شب فطر علاوه بر دارا بودن شرافت معادل شب قدر بودن، از این امتیاز نیز برخوردار است که وقت پاداش و پایان کار است. از این رو به تلاش بیشترى نیاز دارد.
 به همین جهت از ابتداى ورود در این شب، بعد از جست‌وجو در استهلال و دیدن ماه، پیشوایان الهى توصیه‌هایى را به شیعیانشان کرده‌‏اند:
اول- خواندن دعا به هنگام دیدن ماه. نظیر دعاى امام سجاد(ع) در هنگام استهلال که در دعای 433 صحیفه سجادیه آمده است:
دوم- توسل به اهل بیت و تضرع
 فلسفه این دستور، آن است که نواقص اعمال ماه رمضان بدین صورت جبران شده، شفاعت آنان به درگاه بارى تعالى موجب امیدوارى بیشتر در جلب رحمت الهى شود.
 معلم بزرگ اخلاق و عرفان میرزا جواد آقا ملکی تبریزى‌(ره) در این باره مى‏فرماید: مهمترین کارها در این شب، بعد از جست‌وجوى ماه و دیدن آن  و خواندن دعاى استهلال‌، توسل به معصومین جهت جدیت ایشان در صلاح اعمال این ماه است. همچنین باید اعمال ماه رمضان و خود، دل، روح، ضمیر، ظاهر، باطن، تمامى وجود و جزء جزء وجود خود را تسلیم آنان کرده و ازآنان بخواهد که واسطه شده و از خدا بخواهند او را تا رمضان آینده و تمامى عمر، موفق بدارد.(2)
سوم - احیاء شب عید فطر و انجام تمامى اعمال مشترک شب‌هاى قدر، از جمله زیارت امام حسین(ع).
 چهارم- خارج کردن زکات فطره. این عمل طبق روایات، موجب تمامیت روزه است و ندادن آن به معناى تضییع اعمال ماه رمضان خواهد بود.
 همچنین مقدم داشتن این عمل بر نماز عید و مبتنى شدن رستگارى بر آن، اهمیت فوق‌العاده آن را بیان مى‏دارد؛ چنانکه در قرآن کریم مى‏خوانیم: «قَدْ اَفْلَحَ مَنْ تَزَکّى وَ ذَکَرَ اسمَ رَبّهِ فَصَلّى»(اعلی/ 14)؛ رستگار شد آن کس که تزکیه نفس کرد و نام خدا را یاد کرد و سپس نماز گزارد.
2. برخى اعمال روز عید فطر
 اول- توسل و درخواست شفاعت: استاد بزرگ اخلاق میرزا جواد آقا تبریزى(ره) در اهمیت این عمل مى‏فرماید: بزرگى این روز نیز به اندازه بزرگى تمام اوقات و حالات او در ماه رمضان مى‏باشد؛ زیرا این روز، وقت آشکار شدن ثمره، اعطاى جوایز و قبول یا ردّ شدن، رضا یا خشم، نزدیکى یا دورى و خوشبختى یا بدبختى است و خلاصه مى‏توان با رعایت کامل ادب دریک ساعت، تمام کوتاهى‏هاى خود در اعمال ماه رمضان را جبران و گناهان را تبدیل به نیکی‌ها نموده و به درجات بلندى برسد.(3)
 دوم- افطار کردن قبل از خروج از منزل: مبناى این دستور، سخن امام صادق(ع) که فرمود: «اَطْعِم یَوْمَ الفِطْرِ قَبْلَ اَنْ تَخْرُجَ اِلَى المُصَّلى.»(4)، پیش از رفتن به نماز عید افطار کن.
 در روایتى دیگر مى‏خوانیم که «کانَ امیرالمؤمنین(ع) لا یأکل یَومَ الاَضْحى شیئا حتى یَأْکْلَ مِنْ اُضْحَّیتِه وَ لا یَخْرُجَ یَوْمَ الفِطْرِ حتى یَطْعَمَ وَ یُؤدِّىَ الِفطرَةَ.»(5)، امام علی‌(ع) در روز عید قربان قبل از هر چیز از گوشت قربانی  تناول می‌کرد و در روز عید فطر پیش از رفتن به نماز فطر، افطار می‌کرد و فطریه را پرداخت می‌نمود.
 سوم- رفتن به مصلى: در این مرحله که حساس‏ترین مرحله در بین مراحل قبلى است، بنده مطیع الهى، خود را آماده اخذ جایزه که برترین آن لقاء‌اللّه‏ است مى‌کند.
 پیامبر(ص) در روز عید فطر خطاب به مؤمنین فرمود: در چنین روزى منادى از آسمان ندا در مى‏دهد که: ایُها المؤُمِنُونَ اُغْدُوا اِلى جَوائِزِکُمْ(6)، اى مؤمنان، اول صبح به سوى جایزه‌هایتان بشتابید.
 دقت در دعاهاى وارد شده براى چنین روزى، حاکى از آن است که خروج انسان جهت برپایى نماز عید، به معناى ورود به ساحت باری‌‌تعالى است. از این رو باید مراقبت‏هاى ویژه از خود داشته و حق ادب را در محضر ربوبى رعایت کند. عبد در این هنگام خود را آماده باریابى به مجلسى مى‌کند که حُضارش با نیکوترین صورت و سیرت، در بارگاه ربوبى به او مى‏نگرند؛ از این رو اگر بین او و حاضران سنخیتى نباشد، چگونه توان حضور در آن مجلس نورانى را خواهد داشت؟ آیا نشستن در چنین مجلسى، چیزى جز شرمندگى و خارج شدن را به دنبال نخواهد داشت؟
 امام على(ع) نیز در تشبیهى زیبا، از روزه‌داران مى‏خواهد که در هنگام خروج از منزل ورفتن به سوى مصلى به یاد قیامت بوده و خود را در برابر دستگاه عدل الهى قرار دهند و آنگاه منتظر نتایج اعمال خویش شوند: اى مردم، این روز شما روزى است که نیکوکاران در آن پاداش مى‏گیرند و زیانکاران و تبهکاران درآن مأیوس و ناامید مى‌شوند و این شباهت زیادی به روز قیامت دارد. پس با خروج از منازل ورهسپارى به سوى جایگاه نماز عید خروجتان از قبر و رفتنتان را به سوى پروردگار به یاد آورید و با ایستادن در جایگاه نماز، ایستادن در برابر پروردگارتان را زیاد کنید و با بازگشت به سوى
 منازل خود، بازگشتتان به سوى منازلتان در بهشت برین را متذکر شوید. اى بندگان خدا کمترین چیزى که به زنان و مردان روزه‌دار داده مى‏شود این است که فرشته‏اى در آخرین روز ماه رمضان به آنان ندا مى‏دهد مى‏گوید:‌ هان بشارتتان باد اى بندگان خدا که گناهان گذشته‏تان آمرزیده شد پس به فکر آینده خویش باشید که چگونه بقیه ایام را بگذرانید.(7)
 نکته مهم دیگر آنکه تشریع نماز عید جهت بسط رحمت الهى به بندگان است، بنابراین سزاوار است بندگان نیز با حسن ظن بیشترى با خداى خویش مواجه شوند، هر چند مرتکب گناهانى نیز شده باشند. سید بن طاووس(ره) در این زمینه مى‏فرماید:... باید بر روى دل و زبان او- بنده- انوار اعتماد بر آمرزش... نمودار شود، زیرا هرگاه پادشاه بر بردگانش وعده بخشش بدهد و با این حال ببیند که آنها با وجود اطمینان به اینکه پادشاه به وعده‏هایش عمل خواهد کرد باز در حد توان خود به سپاس و ستایش او نمى‏پردازند، قطعا چنین بندگانى... خود را به خطر انداخته‏اند... وقتى خدایى که به ایمنى‌بخشى او اعتماد دارى تو را امان داد، ایمن شو اگر چه گناه همه جهانیان را داشته باشى و هرگاه تو را به گمان نیک به بخشش خود و اعتماد بر وفا کردن به وعده‌هایش فراخواند، هر چه بیشتر به او اعتماد کن و در این حال اگر شرافت و وسیله‏اى براى جلب اقبال و توجه خداوند به خود... نداشتى... به زودى درخت حسن ظن و اعتقاد تو به معاد به بار نشسته و میوه‏هاى نیکبختى و یارى خدا در دنیا و آخرت را از آن خواهى چید.(8)
 چهارم- خواندن نماز عید در زیر آسمان: سید بن طاووس در اقبال الاعمال، فلسفه این حکم را این چنین بیان مى‏کند:
 آسمان به منزله کعبه دعاست و این به واسطه ساکنان آن اعم از فرشتگان و ارواح پیامبران(ع)است و نیز آسمان، جایگاه بلند و در گشوده شدن روزى‏ها و آرزوها و محل نزول وحى وتدبیر امور است. خداوند- جل جلاله- مى‏فرماید: «و فى السماء رزقکم و ما توعدون» روزى شما و آنچه بدان وعده داده مى‏شوید در آسمان است- بنابراین بیرون آمدن و ایستادن بر درگاه خدا که این ویژگی‌ها را دارد، بیشتر موجب اجابت دعا و برآورده شدن حوائج است.(9)
 از طرفى دیگر، کیفیت خواندن نماز عید و قنوت‏هاى نه‌گانه آن به همراه ده تکبیر و دقت در محتواى آنها، بیانگر معارف ارزشمندى است که تحلیل آن در این مقاله نمى‏گنجد.
در اینجا تنها به توضیح مختصر یکى از فرازهاى آن مى‏پردازیم:
 در قسمتى از قنوت نماز عید بعد از آنکه نماز‌گزار خداى متعال را با عالیترین صفات او که متناسب با عظمت این روز و جلب برکات به سوى عبد را دارد، مورد ستایش قرار داد(اَللَّهُمَ اَهْلَ الْکِبْرِیاء وَ الْعَظَمَة وَ اَهْلَ الجوُدِ وَ الْجَبَروُت وَ اَهْلَ الْعَفْوِ وَ الرَحْمَة وَ اَهْلَ التَقْوى وَ المَغْفِرَه) این چنین خواسته‏اش را از درگاه باری تعالى درخواست مى‏کند: «اَللَّهُمَّ انىّ اَسْألُکَ خَیْرَما سَئَلَکَ بِهِ عِبادُکَ الصّالِحوُنَ وَ اَعُوذُ بِکَ مِمَّا اسْتَعاذَ مِنْه عِبادُ الصّالِحُون.
(الُمخلصون)».
 در این فراز از دعا، گویا عبد خود را عاجز از اظهار خواسته‏هاى حقیقى‌اش می‌بیند و براى کسب اطمینان کامل از صحت درخواست‌هایش، خود را در جمع اولیاى صالح و مخلص الهى قرار داده و از زبان آنها از خدایش مى‏خواهد که «خدایا از تو همان چیزى را به عنوان پاداش چنین روزى- مى‏خواهم که بندگان صالحت همان را از تو در چنین روزى- مسئلت مى‏کنند و نیز به تو پناه مى‏برم از همه امورى که بندگان صالح و مخلصت، در آنها به تو پناه مى‏برند.
پنجم- دعاى ندبه: از جمله اعمال مهم روز عید فطر، خواندن دعاى ندبه، بعد از نماز عید است.
 شاید فلسفه این عمل، آن هم در روز عید، که روزى شادى و سرور است بدان جهت است که نمازگزار، مصیبت غیبت را فراموش نکند و اعلام دارد که: عید من آن روزى است که دیدگانم به جمال مولایم روشن شده و نماز عید را که از حقوق مخصوص آن حضرت است، به امامت او بر پا دارم. نمازگزار با خواندن دعاى ندبه و اشک فراق متذکراین نکته مى‏‌شود که آیا این مصیبت نیست که نماز عید را بى‌حضور امام(ع)، به جاى آوریم؟ آیا آن روز که آقایمان خواهد آمد و خطبه‏هاى نماز عید را خود خواهد خواند، ماهم حضور داریم و توفیق اقتدا به ایشان را خواهیم داشت؟
 آرى خواندن دعاى ندبه- دعاى گریه- در روز عید فطر، پیوند زدن قلب با روح برترین آیت الهى است و اظهار مصائبى است که در عصر غیبت متوجه مسلمانان مى‌شود.
 در این دعا مسلمانان از خداى متعال مى‏خواهند که: سرورشان را به آنان نمایانده و با فرج او کاخ بیداد کفر و نفاق را ویران کند و با خوار کردن دشمنان اسلام، حاکمیت عدل را در کره زمین عینیت بخشد. بدیهى است اگر نمازگزار به این معانى توجه کرده وظلم‌هاى بیدادگران را که هر روز بر جوامع مستضعف به ویژه بر مسلمانان روا مى‏دارند متذکر شود، دعاى ندبه راهمراه با توجه و گریه بیشترى در این روز عید خواهد خواند!
 در مجموع، آیات قرآن کریم و روایات شریف بر اهمیت و عظمت روز عید فطر تأکید دارند و از اعمالى که براى شب و روز این عید بزرگ مسلمانان بر شمرده شده، برمى‏آید که روزه‏داران ودیگر مسلمانانى که موفق به روزه شده یا عذرى داشته‏اند، باید خود را براى ورود به چنین روز با عظمتى آماده سازند و پاداش یک ماه مجاهدت خود را، پس از دادن فطریه و گزاردن نماز، از خداوند متعال مسئلت کنند.
ــــــــــــــــــــــ
پانوشت‌ها:
1. اقبال الاعمال، ترجمه محمد روحى، ج 1.
2. المراقبات، ترجمه: ابراهیم محدث، ص 338.
3. همان‌؛ صص 343- 344.
4. الکافى(الاسلامیه)، ج 4، ص 168.
5. وسایل الشیعه، ج 7، ص 444.
6. من لایحضره‌الفقیه، ج 1، ص 323. 
7. میزان‌الحکمه، ج 7، ص 131 -132.
8. اقبال‌الاعمال، ترجمه: محمد روحى ج 1، ص 739.
9. همان‌؛ ص 7300.