اما ارتباط اصلی آن با محرک اصلی آبیاری که مصرف جهانی غذا است، تا به حال مورد پژوهش قرار نگرفته است. گندم، برنج، شکر، پنبه وذرت جزء مهم‌ترین و ضروری‌ترین اقلام کشاورزی داد و ستد شده در جهان هستند. مطابق برنامه آب سازمان ملل، برای تولید این محصولات بسیاری از کشورها در جهان به آبیاری محصولات متکی هستند که سهمی 70 درصدی در برداشت از آب قابل شرب در جهان دارد. آبخوان‌ها یا سفره‌های آب زیر زمینی یکی از منابع تامین این آب هستند. برخی از این آبخوان‌ها آنقدر آهسته شکل گرفته و پر می‌شوند، که عملا می‌توان آن‌ها را جزء منابع تجدید ناشونده در نظر گرفت.

آب‌های تجدید ناپذیر

مطالعه جدید توسط محققان کالج لندن و انستیتو گودارد ناسا به رهبری «کارول دالین» که در Nature منتشر شده، نشان می‌دهد؛ 11 درصد آب‌های تجدید ناپذیر مصرف شده در آبیاری وابسته به تجارت جهانی غذا است که دوسوم آن به تنهایی توسط پاکستان، آمریکا وهند صادر می‌شود. در این بین سهم پاکستان 29 درصد، آمریکا 27 درصد و هند 12 درصد است. نویسنده ارشد این مقاله دالین می‌گوید:« این موضوع  فقط در مورد کشورهای جداگانه نیست که ممکن است تخلیه و تخریب منابع زیرزمینی را تجربه کنند، بلکه در مورد شرکای تجاری آن‌ها هم اهمیت دارد». او ادامه می‌دهد:« وقتی مردم به مصرف غذایی خاص که وارد می‌شود، وابسته هستند، باید آگاه باشند که هرگونه خطر محیط‌زیستی آن‌ها را هم تهدید می‌کند، نه فقط کشور تولید کننده را».

11 درصد آب‌های تجدید ناپذیر مصرف شده در آبیاری وابسته به تجارت جهانی غذا است که دوسوم آن به تنهاییی توسط پاکستان، آمریکا وهند صادر می‌شود

در این مقاله تخریب آب‌های زیرزمینی وابسته به تجارت جهانی غذا بر اساس مجموع داده‌های تخمین زده شده در استفاده از آب‌های تجدید ناپذیر و داده‌های تجارت بین المللی غذا محاسبه شده است. دالین و همکارانش اطلاعاتشان را سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد یا FAO به دست آورده‌اند. سپس این اطلاعات را با مدل‌سازی‌های هیدرولوژیکی‌ای ترکیب کرده‌اند که با مشاهدات زمینی و ماهواره‌ای ناسا همخوانی داشته است. آن‌ها از این اطلاعات برای ردیابی منابع آبی استفاده شده در تولید 26 محصول خاص در کشور مبدا تا مقصد استفاده کردند.

این نمودارهای دایره‌ای نشان دهنده کسری «تخلیه منابع آب‌ زیرزمینی» یا GWD برای آبیاری محصولات اصلی بر اساس کشور هستند. اندازه این نمودارها نشان دهنده حجم کلی تخلیه منابع آب زیر زمینی است. نقشه زمینه هم نشان دهندهه شاخص استرس در منابع آب زیرزمینی است. در برخی کشورها هم میزان برداشت از منابع زیرزمینی بسیار زیاد است اما در نمودارها وارد نشده است، چون این برداشت ارتباطی به آبیاری مزارع ندارد.

ارتباط آب و داد وستد غذا

در جهان 18 درصد محصولات کشاورزی تولید شده داد و ستد می‌شوند و بقیه 82 درصد در خود کشور‌های تولید کننده باقی می‌مانند. میزان محصولات متفاوت صادر شده که از منابع ناپایدار استفاده می‌کنند بین سال‌های 2000 تا 2010 به شدت افزایش یافته است. برای مثالدر این بازه زمانی در هند میزان صادرات محصولات آبیاری شده با منابع ناپایدار دوبرابر شده است. پاکستان در همین مدت 70 درصد در صادرات این محصولات ناپایدار رشد داشته و آمریکا 57 درصد. کشورهایی که این محصولات ناپایدار را صادر و وارد می‌کنند، ممکن است در آینده در خطر از دست دادن این منابع باشند، صادر کننده‌ها سود ناشی از این محصولات را از دست خواهند داد و وارد کننده‌ها احتمالا باید به دنبال منابعی با قیمت بالاتر بگردند.از آن‌جایی که بیشتر جمعیت دنیا در کشورهایی زندگی می‌کنند که عمده غذای خود را از شرکایی وارد می‌کنند، که برای تولید این غذا منابع آب زیرزمینی را تخریب می‌کنند، مشخص کردن خطرات برای تامین غذا و امنیت غذایی و آبی در این جهت بسیار مهم است. به خصوص برخی کشورها مثل آمریکا، مکزیک، ایران، چین، عربستان سعودی، کانادا، بنگلادش، ژاپن،بریتانیا و عراق در معرض این خطر هستند. برخی کشورها هم همچون آمریکا، ایران، چین وهند برای تولید برخی منابع غذایی داخلی‌شان هم به این منابع وابسته‌اند. برخی دیگر هم همچون عربستان سعودی اساسا به واردات غذا وابسته هستند.

از  آن‌جایی که بیشتر جمعیت دنیا در کشورهایی زندگی می‌کنند که عمده غذای خود را از شرکایی وارد می‌کنند، که برای تولید این غذا منابع آب زیرزمینی را تخریب می‌کنند، مشخص کردن خطرات برای تامین غذا و امنیت غذایی و آبی در این جهت بسیار مهم است. به خصوص برخی کشورها مثل آمریکا، مکزیک، ایران، چین، عربستان سعودی، کانادا، بنگلادش، ژاپن،بریتانیا و عراق در معرض این خطر هستند

این نخستین بار است که یک مطالعه مشخص می‌کند برای تولید چه منابع غذایی از آب‌های تجدیدناپذیر استفاده می‌شود و این محصولات کجا مصرف می‌شوند. نویسنده همکار این پژوهش «مایکل پوما» از انستیتو گودارد ناسا می‌گوید:« فرض کنید من ژاپنی هستم و ما از آمریکا ذرت وارد می‌کنیم. از دیدگاه ژاپنی‌ها حتما مهم است بدانند که این ذرت تولید شده از منابع پایدار استفاده می‌کند، چون اگر این‌طور نباشد آمریکا برای تولید محصول به دردسر می‌افتد و در جهان امروز پیدا کردن یک جایگزین دیگر بسیار دشوار است».

تخلیه منابع زیر زمینی مرتبط با تولید ملی غذا و مصرف آب تجار بزرگ مواد غذایی. A2010 و B2000 . در این نقشه 10 وارد کننده بزرگ  مواد غذایی تولید شده از منابع ناپایدار و تخلیه شونده آب با فونت بولد و 10 صادر کننده بزرگ استفادهه کننده از همین منابع با زیرخط مشخص شده‌اند.

منابع زیر زمینی

آب‌خوان جایی است که آب در آن به مرور زمان جمع می‌شود و این زمانی گاهی به درازای صدها هزار سال است. آب‌خوان‌های تجدیدناپذیر آن‌هایی هستند که سرعت پرشدنشان بر اثر بارش، کمتر از سرعت برداشت آب از آن‌ها است. این برداشت می‌تواند توسط رودهای جاری در پایین دست و دریاچه‌ها به طور طبیعی رخ دهد یا توسط انسان‌ها با پمپ. وقتی این منابع تخلیه شوند، برای همیشه و در مقیاس عمر انسانی از دست رفته محسوب می‌شوند و دیگر برای استفاده در هنگام بحران‌هایی همچون خشکسالی در دسترس نیستند. پایین رفتن سطح آب‌خوان‌ها در جهان برای 15 سال اخیر توسط ماهواره‌های گریس ناسا مشاهده شده است. این ماهواره‌های تغییرات در میدان مغناطیسی زمین را با بررسی جابجایی در جرم‌های بزرگ همچون صفحات یخی و آب‌های زیرزمینی می‌سنجند.

« اتفاق جدید در این مطالعه مرتبط کردن تخلیه آب‌های زیرزمینی با اطلاعات ملی کشور‌ها است» این را هیدرولوژیست« مت رادل» از مرکز گودارد ناسا می‌گوید که در این مطالعه دخیل نبوده است. حالا به تحقیقات بیشتری نیاز است تا با در نظر گرفتن رشد جمعیت، تغییر رژیم غذایی، تغییرات اقلیمی و تغییر در تکنولوژی‌های و سیاست‌های آبیاری مشخص کند آینده دقیقا به کدام سمت پیش خواهد رفت یا سناریو‌های مختلف را مشخص کند. دالین می‌گوید مششخص کردن میزان دقیق آب‌های زیرزمینی باقی مانده کار بسیار دشواری است. هر چند در بسیاری از کشورها متخصصان در حال استفاده از روش‌های دیگری برای تخمین میزان دقیق آب باقی مانده و زمان ته کشیدن آن هستند.

تخلیه آب‌های زیر زمینی وابسته به تجارت بین‌المللی غذا. حجم بر اساس کیلومتر مربع در سال محاسبه شده است. 10 وارد کننده بزرگ با فونت بولد و 10 صادر کننده با زیرخط مشخص شده‌اند. رنگ‌ها هم نشان دهنده کشور صادر کننده است. تنها کشورهایی در این نقشه مخص شده‌اند که حجم صادراتشان به 1درصد بزرگترین حجم می‌رسیده است.

وضعیت ایران

لازم به ذکر است انتشار این مقاله باعث به راه افتادن موجی از گمانه‌زنی‌ها و نشر اطلاعات نادرست در رسانه‌های فارسی‌زبان شد. آنچه در این مقاله درباره وضعیت آبی ایران گفته شده است، فراتر از هشدارهایی نیست که پیش از این توسط متخصصان و افراد با تجربه داخلی درباره امینت غذایی کشور گفته شده بود. در حقیقت این پژوهش تاکید دیگری است بر نیاز فوری به تغییر سیاست‌های غذایی و آبی در کشور. در راس این سیاست‌ها می‌توان به ایجاد یک سیستم بهتر چرخش محصولات غذایی برای جلوگیری از هدر رفت غذای تولید شده اشاره کرد.

در حقیقت آن‌چه این مطالعه نسبت به مطالعات قبلی در باره کشور ما نشان می‌دهد، آگاهی از این نکته است که کدامیک از شرکای تجاری ما در بخش غذا در حال حاضر غذایی صادراتی به کشور ما را از منابع آبی ناپایدار تولید می‌کنند

همچنین بالا بردن بهره‌وری آب مصرف شده در بخش کشاورزی که در حال حاضر در ایران بسیار پایین است از مهم‌ترین کارهایی است که باید انجام شود. ذکر این نکته ضروری به نظر می‌رسد که بالابردن بهره‌وری نه در جهت آزاد شدن مقادیر بیشتر آب برای تولید غذای بیشتر، که در جهت حفظ و حراست از محیط‌زیست و آب‌های زیرزمینی ضروری است. اگر نه این مطالعه ومطالعات قبلی نشان داده‌اند که ایران به هیچوجه امکان خودکفایی در بخش تولید غذا را ندارد. بنابراین بهتر است به جای پیگیری سیاست خودکفایی، دست به تولید محصولات استراتژیک کم مصرف از منابع تجدید شونده و پایدار بزند و با صادرات آن و یافتن شرکای قابل اعتماد و پایدار بقیه نیاز‌های غذایی‌اش را وارد کند. در حقیقت آن‌چه این مطالعه نسبت به مطالعات قبلی در باره کشور ما نشان می‌دهد، آگاهی از این نکته است که کدامیک از شرکای تجاری ما در بخش غذا در حال حاضر غذایی صادراتی به کشور ما را از منابع آبی ناپایدار تولید می‌کنند. آگاهی از این مسئله به ما اجازه می‌دهد، همزمان با تغییر در سیاست‌های داخلی آبی، شرکای تجاری مطمئن و پایدار‌تری را برای واردات منابع غذایی یافته تا ناگهان با بحران غذا و بالا رفتن قیمت‌ها روبرو نشویم.

علی رنجبران