سفرنامه او به جز دو سه فصل کوتاه که به اوضاع نظامی و سیاسی ایران و دربار فتحعلی شاه و اقدامات عباس میرزا اختصاص یافته، بیشتر فصل‌های آن درباره فرهنگ و زندگی و باورها و آیین‌های مردم ایران است. در سلسله گزارش‌های نوروزی این‌بار وضعیت شهرهای مختلف ایران را براساس سفرنامه دروویل بررسی می‌کنیم.
آذربایجان؛ حاصلخیزترین ایالت ایران
دروویل درباره ایران و ایالت‌های آن می‌نویسد: «کشور ایران از نه ایالت بزرگ به شرح زیر تشکیل شده است: آذربایجان، گیلان، مازندران، عراق عجم، فارس، خوزستان، لرستان، کرمان و خراسان.
ایالت آذربایجان با کشور ماد سابق از بحر خزر و قسمتی از کردستان و پاشانشین بایزید تا گرجستان کشیده شده این ایالت از هر نظر جالب‌ترین مناطق ایران و از ایالات دیگر به مراتب حاصلخیزتر و پرجمعیت‌تراست.
آذربایجان طی سالیان درازی میدان جنگ بوده از این رو مردمان آن جنگجوتر از اهالی ایالت دیگر ایران است. آذربایجان به هنگام جنگ به تنهایی برابر تمام مناطق امپراطوری ایران لشگر بسیج می‌کند. واحدهای نظامی ارتش را نیز که مسلح به سلاح‌‌های گوناگون‌اند غالبأ سربازان آدربایجانی تشکیل می‌دهند.
سه شهر مستحکم و مهم نظامی، مراکز دفاعی آذربایجان به‌شمار می‌روند. این سه شهر عبارتند از : ایروان، عباس‌آباد و خوی. گرچه استحکامات این شهرها از نظر مغرب‌زمینی‌ها چندان شگفت‌آور نیست ولی در کشوری مانند ایران که فاقد راه‌های ارابه رواست اهمیت شگرف این دژها نمایان است. ایران فاقد جاده‌های شوسه بوده و ایرانیان برای حمل باروبنه فقط از شتر و استر استفاده می‌کنند. اما در چند سال اخیر، توپخانه واقعی منظمی که با اسب کشیده می‌شود جانشین توپ‌های کم قدرت سابق شده و به مرمت و توسعه شاه‌راه‌ها پرداخته‌اند، این فعالیت‌ها در شهرهایی که به میدان جنگ‌های اخیر نزدیک‌تر است بیشتر به چشم می‌خورد و جاده‌های وسیع غالبا به جبهه‌های جنگ ختم می‌شود.
حکومت ایالت آذربایجان با عباس میرزا به عنوان ولیعهد و شاه آینده کشور تعیین شده و محمدعلی میرزا فرزند ارشد شاه فقط به حکومت کرمانشاه منصوب شده است. شهرهای مهم آدربایجان عبارتند از: تبریز، ارومیه، خوی، مراغه، مرند، ایروان، نخجوان، اهر، اردبیل و میانه. بر هر یک از شهرهای نامبرده یک نفر خان که لقب بیگر بیگی دارد فرمان می‌راند و بیگلربیگی‌ها مرئوس شخص ولیعهداند.»
گیلان؛ سرزمین برنج و انگور
او در توصیف ایالت گیلان نیز می‌نویسد: «منطقه پردرخت و باطلاقی است که در ساحل غربی بحر خزر قرار دارد. آب و هوای این ایالت بسیار ناسالم و در فصل گرما غیر قابل تحمل است. از این‌رو در سال بیش از پنج تا شش ماه کسی ساکن گیلان نیست و طوائف گیلان در فصل گرما به ایالات مجاور که مراتع سبز و خرمی دارند کوچ می‌کنند. با این‌حال گیلان ایالت بسیار حاصلخیزی است. میوه‌ها مخصوصا انگور آن بسیار فراوان و لذیذ است، محصول برنج گیلان غالبا به نقاط دیگر ایران و گرجستان صادر می‌شود.»
ایرانیان از دریا متنفرند!
دروویل ادامه می‌دهد: «ایالت مازندران منطقه‌ای کوهستانی است که در انتهای جنوبی بحر خزر قرار دارد، سابقا عده‌ای از قبائل ترک به مازندران پناهنده شده و به‌نام قاجارها یعنی پناهندگان معروف شدند. محیط زندگی مساعد به‌زودی باعث افزایش تعداد افراد قبائل مزبور شد. افزایش نفوذ قاجارها که در بدو امر کم اهمیت و ناچیزی جلوه می‌کرد، به‌زودی زمینه تحصیل قدرت و رسیدن به حکومت را برای قبائل مزبور فراهم ساخت. آقا محمدخان عمو و سلف فتحعلی شاه، از افراد قبیله قاجار بود، خود فتحعلی شاه نیز در استرآباد واقع در ساحل بحر خزرو تنها بندر مهم ایران متولد شده است. ایرانیان نسبت به دریا نفرت عجیبی دارند. از این‌رو در بحر خزر اثری از نیروی دریایی و کشتی و دریانورد ایرانی نمی‌توان یافت.»
عراق عجم؛ سکونتگاه پارتیان
این سفرنامه‌نویس در توضیح عراق عجم نیز می‌نویسد: «عراق عجم مسکن پارت‌های قدیم، ایالت بسیار وسیعی است که در مرکز ایران از زنجان تا یزد یعنی منطقه‌ای به طول دویست فرسنگ و عرض متجاوز از شصت فرسنگ کشیده شده است. این ایالت نیز به نوبه خود به ولایات مهم عراق عجم عبارتند از: اصفهان، تهران، کاشان، قم، ساوه، قزوین، زنجان، همدان، کرمانشاه و ری.»
فارس؛ ایالت زرخیز ایران
طبق نوشته دروویل: «ایالت فارس، بزرگترین، زیباترین و زرخیزترین ایالات ایران است. این ایالت از یک‌سو به خلیج فارس و از سوی دیگر به کرمان و خوزستان محدود و طول آن قریب دویست و پنجاه فرسنگ است. نام ایالت فارس مدت‌ها به سراسر ایران اطلاق می‌شده است و هوای آن بسیار مساعد و آثار باستانی آن معروفیت جهانی دارد. مردان بزرگی از سرزمین فارس برخاسته‌اند. شهرهای مهم فارس عبارتند از شیراز، جهرم و یزد. در چند میلی شهر شیراز که به راستی می‌توان آن را بهشت روی زمین دانست، خرابه‌های باشکوه پرسپولیس به چشم می‌خورد.
خوزستان و لرستان دو ایالت کوچک و همسایه عراق عرب و فارس و عراق عجم است. این ایالت با کردستان و کرمانشاه به یکجا قلمرو حکومت محمدعلی میرزا فرزند ارشد شاه ایران به شمار می‌رود.
کرمان؛ ایلات پروسعت ایران
او در توصیف کرمان می‌نویسد: «کرمان یا کارمانی باستانی، ایالت پروسعتی است که در انتهای خلیج فارس قرار گرفته و بندر گمرون آن به دست شاه عباس اول ساخته شده است شهرت خاصی دارد. شاه عباس با بنای این بندر در نظر داشت ناوگان نظامی و بحریه تجارتی مطمئنی برای ایران تاسیس کند. ایالت کرمان حد شرقی ایران محسوب می‌شود. مکران نیز جزئی از کرمان است ولی به‌مانند سجستان و طخارستان و خراسان کم و بیش سر از فرمان شاه پیچیده و داعیه استقلال در سر می‌پروراند.
شهرهای مهم کرمان عبارتند از: سیرجان، کرملین، بردسیر، بم، ولاسگرد، هرمز، گمرون، ولار.شهر لار مرکز ولایت لارستان، سابقا حکومت خاصی داشته ولی اینک جزئی از کرمان به‌شمار می‌رود.
نظر شما