شهروند| جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران روز گذشته در افتتاحیه شانزدهمین نمایشگاه محیط‌زیست همکاری کشورهای منطقه را برای مبارزه با تأثیرات منفی زیست‌محیطی یک «ضرورت سیاسی و امنیتی» عنوان و ابراز امیدواری کرد که «رهبران کشورها بتوانند از این آزمون تاریخی سربلند بیرون آیند.»
البته این نخستین‌بار نیست که یک مقام ارشد وزارت امورخارجه ایران درخصوص تبعات سیاسی، امنیتی بحران‌های زیست‌محیطی در خاورمیانه هشدار می‌دهد. پیش‌تر عباس عراقچی، معاون وزارت امورخارجه نیز در این خصوص هشدار داده بود و ضمن تأکید بر فعال‌شدن دیپلماسی آب در وزارت امورخارجه، بروز جنگ بر سر آب در خاورمیانه را بعید ندانسته بود.
عراقچی در یکی از نشست‌های گفت‌وگوهای راهبردی مرکز بررسی‌های استراتژیک با موضوع بررسی چالش‌های هیدروپلیتیک ایران و لزوم دیپلماسی آب در حل تنش‌های سیاسی‌-آبی که مهر‌ماه ‌سال جاری برگزار شده بود، گفت: «بحث دیپلماسی آب یک بحث فرا‌مرزی است و البته دیپلماسی آب فراتر از دیپلماسی فرامرزی قابل بحث و بررسی است. در همین راستا لازم است که نگاه جامع‌تری به دیپلماسی آب داشته باشیم براساس اطلاعات داده شده تا‌ سال ٢٠٢٥ ٤٨ کشور در دنیا به‌عنوان کشورهای کم‌آب شناخته خواهند شد که از مجموع این ٤٨ کشور، ٢٤ مورد در خاورمیانه هستند و یکی از این ٢٤ مورد هم ایران است. بنابراین به زبان ساده باید بگوییم که ایران تا‌ سال ٢٠٢٥ به‌عنوان کشوری کم‌آب شناخته خواهد شد. منازعاتی که در حال حاضر بر سر آب در خاورمیانه وجود دارد با پیشروی زمانی جدی‌تر خواهند شد و این مسأله در ایران بسیار جدی است.»
عراقچی در خصوص راه‌حل مشکل کم‌آبی در کشور گفته بود: «بحث دیپلماسی فرامرزی در خصوص رودخانه‌های مرزی ایران و دعواهایی که با افغانستان، ترکیه، عراق و سایر کشورها داریم، بسیار هم مهم است و در این راستا همه توان دیپلماسی کشور باید بکار گرفته شود. دعوا بر سر اختلاف دو‌میلیارد متر مکعب است. ما باید تلاش کنیم هر چه بیشتر آب وارد کنیم و هر چه کمتر اجازه خروج آن را بدهیم. باید از خروج آب‌های داخلی جلوگیری کنیم.»
سخنان عراقچی در خصوص واردکردن هر چه بیشتر آب به کشور و جلوگیری از خروج آب از کشور مستلزم حل اختلافات آبی ایران با کشورهایی نظیر افغانستان، پاکستان، عراق و آذربایجان، ترکمنستان و حتی ترکیه است. این 6 کشور به‌طور مستقیم با ایران مرز آبی دارند اما هستند کشورهایی که سیاستگذاری‌های‌شان به ‌طور غیرمستقیم در حق‌آبه ایران تأثیرگذار است. به ‌طور کلی می‌توان گفت که ایران با کشورهای همجوار دارای مرزهای آبی متعددی است. شاید جالب توجه باشد که بگويیم ایران با کشورهای همسایه خود توسط 26 رودخانه مختلف مرز آبی دارد. تعدادی از مهم‌ترین رودخانه‌ها عبارتند از:  
1-رودخانه هیرمند
این از کوه‌های غرب کابل موسم به هندوکش سرچشمه می‌گیرد و پس از طی 1050 کیلومتر وارد می‌شود.
2-رودخانه هریرود
براساس آخرین توافق انجام‌شده، ایران حق استفاده از 50درصد آب این رودخانه را دارد. این رودخانه که حدود 112کیلومتر از مرز مشترک ایران و ترکمنستان را تشکیل می‌دهد پس از دریافت شاخه کشف رود از ایران خارج می‌شود. سرچشمه این رود از کوه‌های هندوکش افغانستان است. دولت افغانستان با مشارکت هند، اقدام به احداث سدی به نام «سلما» در بالادست این رودخانه کرده است که این سد موجب شده است که حق‌آبه ایران که قرار بود به سد دوستی بریزد، به دشت کاهش یابد. سد دوستی توسط ایران و ترکمنستان در مناطق مرزی دو کشور احداث شده و قرار بود بخشی از آب هریرود که در سد دوستی تجمیع می‌شود به ترکمنستان رفته و بخش دیگری نیز آب خراسان ایران را تأمین کند که این مهم تاکنون به‌طور کامل محقق نشده است.
3- رودخانه‌های ساری‌سو و قره‌سو
این دو رودخانه در غرب کشور و در مرز کشور ایران و ترکیه قرار دارند. پروتکل‌هایی درخصوص بهره‌برداری از آب آنها بین کشور ایران و ترکیه وجود دارد، ولی همواره بر سر اجرای آنها اختلافاتی با کشورهای مقابل وجود داشته است.
4-رودخانه ارس
این رودخانه از کشور ترکیه سرچشمه گرفته و پس از طی 1070کیلومتر به دریای خزر می‌ریزد که 475 کیلومتر از آن مرز بین کشور ایران با ارمنستان و آذربایجان را تشکیل می‌دهد. حجم آورد سالیانه ارس در قسمت‌های مختلف رودخانه به دلیل اضافه‌شدن سرشاخه‌ها به آن متفاوت است. بهره‌برداری از آب رودخانه ارس به نسبت مساوی 50- 50 بین ایران و کشورهای همسایه تقسیم شده است.
 5- رودخانه اترک
این رودخانه از بخش اترک خارجی که از خاک ترکمنستان سرچشمه گرفته و بزرگترین شاخه آن رودخانه سمبار است و از اترک داخلی که در داخل کشور ایران جریان دارد، تشکیل یافته است. این دو شاخه در محلی به نام چات تلاقی کرده و پس از طی 80 کیلومتر از مرز در کشور در محلی به نام داشلی برون به طرف خاک ترکمنستان تغییر مسیرداده و از طریق خاک ترکمنستان وارد دریای خزر می‌شود.
6-رودخانه‌های غرب کشور
در بخش رودخانه‌های با آبدهی کم تا متوسط رودخانه‌هايی چون قوره‌تو، کنگیر، میمه، دویرج و... وجود دارند که عموما از ایران سرچشمه گرفته و به صورت متوالی هستند. در بخش رودخانه‌های با آبدهی زیاد رودخانه‌های ذاب و سیروان قرار دارند؛ رودخانه‌های ذاب و سیروان مجموعا آورد متوسط سالیانه حدود 3-4‌میلیارد مترمکعب را از کشور خارج کرده و هیچ‌گونه پروتکلی جهت بهره‌برداری از آب آنها با کشور مقابل وجود ندارد.
7- رودخانه آستارا چای
این رودخانه كه از ارتباطات مشترک در کشور ایران و آذربایجان در شمال غربی ایران سرچشمه گرفته، آورد سالیانه‌ای حدود 70‌میلیون مترمکعب را جمع‌آوری كرده و به دریای خزر می‌ریزد. این رودخانه در قسمت اعظمی از طول کوتاه خود مرز دو کشور را تشکیل می‌دهد و تاکنون نیز پروتکل رسمی درخصوص بهره‌برداری از آب آن بین دو کشور منعقد نشده است.
8- اروند
اروند‌رود در مرز ایران و عراق واقع شده و تعیین محل دقیق مرز در این منطقه از دیرباز مورد اختلاف ایران و همسایه غربی خود بوده‌است و اختلاف مرزی اصلی منجر به جنگ ایران و عراق هم بود. دولت عراق و پیش از آن دولت عثمانی اروندرود را از آب‌های داخلی کشور خود دانسته و مرز دو کشور را در ساحل شرقی این رودخانه می‌دانستند. ایران و عراق یک بار بر سر این رود وارد جنگ با یکدیگر شدند.
از جمله اختلافات درخصوص نحوه تقسیم آب شامل کشورهای عراق، سوریه، ترکیه بر سر رودخانه دجله و فرات- منازعات اردن، سوریه و اسراییل در مورد بهره‌برداری از آب رودخانه اردن‌-‌ایران و افغانستان در مورد رودخانه هیرمند- مصر، سودان و اتیوپی بر سر تقسیم آب رود نیل نمونه‌های از چالش‌های آبی منطقه است.
 از لحاظ سابقه تاریخی افغانستان در شرق ایران می‌تواند یکی از عوامل جدی اختلافات آبی در منطقه باشد. قرارداشتن بخش وسیعی از حوضه رودخانه هیرمند در فضای سرزمینی افغانستان این کشور را به لحاظ ژئوپلتیکی در مواضع فرادستی و کشور ایران را در موضع فرودستی قرار داده است. افغانستان در یکصد‌سال گذشته با ساخت سدهای مخزنی و انحرافی بر ورودی هیرمند، میزان آب جاری به سمت ایران را کاهش داده است.  به‌رغم معاهدات متعدد به دلیل عدم وجود دولتی با‌ثبات و پاسخگو، افغانستان از رودخانه هیرمند به‌عنوان اهرم هیدروهژمونیک مواضع ایران را تحت‌الشعاع قرار داده است.
 اجرایی نشدن معاهده هیرمند در این خصوص تأثیر منفی زیادی در ابعاد اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و زیست‌محیطی در شرق کشور در پی داشته است. با توجه به این‌که ایران تا ‌سال 2025 در شمار کشورهای روی خط قرمز آبی قرار می‌گیرد، ضرورت اولویت قایل شدن به مسأله آب در برنامه‌ریزی‌های سیاست خارجی جنبه حیاتی دارد. در غرب کشور نیز تعاملات آبی ایران و عراق که بر مبنای معاهده الجزایر شکل گرفته از دیگر مسائلی است که بر شرایط هیدروپلتیکی ایران تاثیرگذار است. پروژه‌های مهار رودهای غربی، کشور عراق را شدیدا دچار کمبود و مناطق شیعه‌نشین عراق را متاثر خواهد کرد و بر حضور ایران در عراق اثر منفی خواهد داشت.
 وضع مشابه دیگر، سیاست‌های ترکیه در کنترل و مهار آب رودخانه‌های دجله و فرات است. عراق و سوریه که در پایین این دو حوزه آبریز قرار دارند، نگران پروژه آناتولی جنوب شرقی ترکیه موسوم به گاپ هستند که با احداث سدهای متعدد روی رودهای دجله و فرات باعث کاهش حق‌آبه سوریه و عراق شده‌اند و آنچه بر دامنه بحران می‌افزاید حق مطلقی است که ترکیه روی هر آبی که از کشورش سرچشمه می‌گیرد، قایل است. در صورتی که عراق و سوریه معتقدند رودهای دجله و فرات آبراهی بین‌المللی است و خواستار میزان عادلانه و معقول حق‌آبه خود هستند.
در حال حاضر شرایط ناپایدار و ظهور گروه‌های افراطی در عراق و سوریه و خسارات وارده به تأسیسات آبی، بخش کشاورزی و ناامنی غذایی باعث به حاشیه رانده شدن مدیریت آب شیرین شده و بر وخامت اوضاع افزوده و ترکیه با بهره‌برداری از این شرایط نامساعد، از بر هم خوردن تعادل آب و محیط ‌زیست به نفع خود بهره‌برداری کرده است.
درخصوص اختلافات آبی ایران با کشورهای همسایه همین بس که رهبر معظم انقلاب در دیدار با اشرف غنی، رئیس‌جمهوری افغانستان که چندی پیش انجام شد، بر حل اختلافات آبی میان دو کشور به‌طور جدی تأکید کردند. حسن روحانی، رئیس‌جمهوری نیز در سخنانی در دیدار با رئیس‌جمهوری یکی از کشورهای مشترک‌المنافع همسایه ایران بر ضرورت مذاکرات دوجانبه و سه‌جانبه میان کشورهای منطقه درخصوص حل مشکلات و اختلافات آب میان کشورها تأکید کرد.
دور از واقعیت نیست که ریشه برخی مشکلات اساسی ایران درخصوص بحران‌های خشکسالی و خشک شدن تالاب‌ها که اتفاقا موجب بروز پدیده ریزگرد نیز می‌شود در خارج از کشور و در سیاست‌های آبی برخی کشورهای همسایه نهفته است. از این جهت است که جواد ظریف برای حل این مشکلات خواستار همکاری‌های منطقه‌ای شده و این همکاری‌ها را ضرورتی سیاسی و امنیتی خوانده است. اگر آب- مایه حیات- نباشد، سیاست و سیاست‌ورزی نیز معنا نخواهد داشت و از این دو نباشد امنیتی به مخاطره افتاده و راه برای درگیری و جنگ در منطقه باز خواهد شد.