دكتر مهدي زارع  استاد پژوهشگاه بين‌المللي زلزله‌شناسي

ساختمان پلاسکو نمادی از ساختمان‌های تجاری قدیمی و فرسوده در بافت تجاری و  محدوده کسب وکار مرکزی تهران بود که ما در آن منطقه با بالاترین درجه ریسک زلزله (در مقایسه با سایر نواحی شهر تهران) مواجه هستیم. طبیعتا وقتی از آینه تمام‌نمای شهر تهران صحبت می‌کنیم، با تنوعی از محدوده‌های ساخته شده در دهه‌ها و سال‌های مختلف مواجهیم. بنابراین به‌صورت تک‌گذاره‌ای در مورد کل شهر تهران (و بافت مدرن آن) براساس حادثه ساختمان پلاسکو نمی‌توان اظهارنظر درست و واقع‌بینانه داشت. ولی اطلاعات اولیه موجود حتی از بناهای بلندی که در منطقه‌های 1، 2، 3، 4 و 5 و 22 تهران اکثر در دو دهه اخیر موجود است، نشان می‌دهد استاندارد‌های ایمنی در این بناها و مجمع‌های مسکونی بلند مرتبه در سطح بالایی نیست، بسیاری مثلا در منطقه سوهانک، کاشانک، محدوده شهید محلاتی، سعادت‌آباد، درکه، ولنجک، بلوار دانشجو، منطقه امامزاده قاسم، گلابدره، شمال پونک، مرادآباد، حصارک کن و محدوده دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات، کن، شمال منطقه 22، محدوده شهرک پلیس، شمال بلوار پروین در تهران پارس و محدوده استخر تهران پارس و... علاوه بر این‌که در نواحی خطرناک از نظر پهنه گسل فعال احداث شده‌اند، در جاهایی این بناهای بلند ساخته شده که از نظر ناپایداری زمین و امکان زمین لغزش و انواع خطرهای دیگر (ازجمله خطر سیل در محدوده کن، ولنجک، درکه، دربند، تجریش، امامزاده صالح  و...) در معرض آسیب‌های گوناگون هستند. توجه کنیم که ساختمان پلاسکو عملا در جایی ساخته شده بود که هیچ‌کدام از خطرهای برشمرده در فوق (در مورد احداث ساختمان‌های بلند مرتبه جدید) وجود نداشت! بنابراین برای دیدگاهی واقع‌بینانه لازم است ایمنی تک‌به‌تک بناها، با تمرکز بر ساختمان‌های بلند، مجتمع‌ها، محدوده‌های تجاری و همچنین ساختمان‌های فرسوده، موردبه‌مورد از سوی شهرداری و سارمان آتش‌نشانی ارزیابی شده و هر کدام حائز استاندارد ایمنی نیستند در پروسه‌ای حقوقی و قانونی بر کسب این استاندارد (یا یافتن راه‌حل دیگر، ازجمله تخریب و برچیدن بنا در صورت لزوم) قرار گیرند.
در ساخت ساختمان بلندمرتبه و برج روی گسل باید توجه کرد که در این نواحی هنگام یک زمین‌لرزه علاوه بر امکان گسیختگی مستقیم در سطح زمین، احتمال ایجاد تکان‌های بسیار شدید در اثر پالس‌های پریود بلند - در اثر پدیده جهت‌پذیری هنگام رخداد زمین‌لرزه در نزدیکی گسل زمین‌لرزه و پدیده «پله‌پرش» (فلینج) به‌ویژه روی صفحه گسیختگی وجود دارد. تجربیات قبلی در زمین‌لرزه‌هایی که در ایران (زلزله 1382 بم)، ترکیه (زلزله‌های ایزمیت و دوزجه در ‌سال 1378)، ژاپن (زلزله 1373کوبه)، آمریکا (زلزله‌های 1368 لوماپریتا، 1371لندرز و 1372نورث ریج همگی در ایالت کالیفرنیا)، نیوزیلند (زمین‌لرزه‌های 1389کرایست چرچ)، چین (زلزله 1378ونچوان) و... رخ داده و جنبش در نزدیکی گسل در دستگاه‌های شتاب‌نگاری ثبت شده است، نشان از آن دارد که پالس‌های تغییر مکان و تکان‌های شدید هنگام رخداد زمین‌لرزه با پریود‌های طبیعی حدود 0.5 تا 2ثانیه در موارد متعددی ثبت و تجربه شده و اهل فن می‌دانند که این پریود‌های طبیعی مطابق با پریود‌های طبیعی نوسان در ساختمان‌های حدود 5 تا 20طبقه است. بنابراین علم موجود به ما حکم می‌کند که هرنوع احداث ساختمان بلند و توسعه شهر- به‌ویژه انبوه‌سازی و برج‌سازی- در چنین نواحی بدون‌شک به توسعه مناطق با ریسک بالا در شهری مانند تهران می‌افزاید.
زلزله‌ای با بزرگای حدود 7 در پهنه تهران قابل‌انتظار است. به‌هرحال می‌توان سناریوی بدترین حالت را درنظر گرفت. ما باید تصویری از هر اتفاق ممکن و حتی به نظر غیرممکن داشته باشیم تا بتوانیم با آن مقابله کنیم. واضح است که تجربه زلزله 6ریشتری هر حدود بیست‌سال یکبار در اطراف تهران را شاهد بوده‌ایم و می‌توانیم طبق این تجربه تخمین بزنیم و تشخیص بدهیم که سناریوی بدترین حالت را می‌توان چگونه تصور کرد. نکته در این است که باید همه ابعاد را متصور شد و برای آن برنامه‌ریزی کرد. خوب است که کمی هم واقع‌بین باشیم. هم‌اکنون کارشناسان و متخصصان بسیاری در بخش صنایع درحال فعالیت در این زمینه هستند یا با بسیاری از متخصصان در ژئودزی روبه‌رو هستیم که خوشبختانه به‌صورت کاملا تخصصی و پیگیرانه درحال برداشت نقشه‌برداری دقیق هستند، پس می‌توان گفت که در این زمینه فعالیت‌های لازم انجام می‌گیرد. گرچه نمی‌توان در مورد رخداد سناریو موردنظر، به‌ویژه از نظر زمان رخداد پیش‌بینی دقیق کنیم، ولی می‌توان درخصوص چگونگی وقوع آن سناریو مدنظر داشت و بدترین حالت پیشگیری لازم را انجام داد. بر پایه مجموعه کارهای پژوهشگران می‌توان سناریوی‌های مختلف را تخمین زد و داده‌های واقعی را دریافت. اگر بدانیم که نقاط تمرکز جمعیت در کجاها واقع شده است، همچنین پیک ساعات حضورشان و بسیاری از اطلاعات دیگر را بدانیم، آن زمان می‌توانیم برای پیشگری و احتمالا مقابله با بحران برنامه‌ریزی‌های دقیق‌تری انجام دهیم. بخشی از این مجموعه فعالیت‌ها اکنون درحال انجام است. با این داده‌ها و اطلاعات حتی می‌توان میزان آسیب وارده را تخمین زد. اکنون نمی‌دانیم دقیقا و واقعا چه تعداد افراد ازبین خواهند رفت و چه اندازه آسیب خواهیم دید.
بسیاری از مردم فکر می‌کنند که هرگاه زلزله‌ای در شهری بزرگ بیاید بلافاصله بالگرد‌ها بر فراز شهر حاضر می‌شوند و کمک‌رسانی از طریق آسمان شروع خواهد شد. ولی عملا هم اینگونه نخواهد بود که مثلا بالگردها بیانند و در بخش‌هایی از شهر یا منطقه آسیب‌دیده به مدادرسانی بپردازند. در تهران ماجرا پیچیده‌تر از اینها خواهد بود. بعد از شهر تهران؛ مشهد، اصفهان، کرج و تبریز پرجمعیت‌ترین شهرهای ایران هستند. این گستردگی شهر آمادگی لازم را می‌خواهد. این را هم باید یادآور شوم که زلزله تهران شبیه هیچ‌کدام از زلزله‌های طبس 1357، منجیل 1369، بم1382 و ورزقان 1391 نخواهد شد. تجربه منحصربه‌فردی است که آن را تاکنون در ایران نداشته‌ایم و تنها باید برای آن بر پایه مطالعه، مدل‌سازی و شبیه‌سازی سناریوهای گوناگون و شناخت سناریوی بدترین حالت، آمادگی لازم را پیدا کرد. باید آمادگی را ارتقا داد. زمان رخداد آن زلزله را نمی‌دانیم اما برپایه آنچه از دوره بازگشت‌های زلزله‌های مهم در پیرامون تهران می‌دانیم، آن زلزله اتفاق خواهد افتاد. درخصوص آمادگی هم باید اضافه کنم که باید سیستماتیک عمل شود تا بتوان جلوی خسارت را گرفت. مانند بیماری که به بیمارستان می‌رود و حتی اگر در بدترین حالت ممکن هم باشد، نخست باید پذیرش و برای او پرونده‌ای تشکیل شود و بعد آزمایش‌های لازم روی او انجام گیرد. بیمار هر چقدر هم که بدحال باشد، پزشک بدون داشتن اطلاعات لازم دست به درمان نمی‌زند. بنابراین ما هم باید از پیش مطالعات لازم را انجام دهیم، برداشت میدانی زمین‌شناسی و زلزله‌شناسی و نقشه‌برداری دقیق انجام شود، اطلاعات لازم را درباره ساختمان‌ها و سازه‌ها به‌دست آوریم و هزاران اطلاعات دیگر را روی هم منطبق کنیم تا بتوانیم با معضل به درستی مقابله کنیم که امیدوارم مسئولان به فکر آن باشند.