سکه عبارت است از یک قطعه ضرب شده به وزن معین که روی آن علامت رسمی دولت یا حکومتی که عیار و وزن آن را تعهد می کند، نقش بسته است. اهمیت این شی ارزشمند در تحولات تاریخی و اقتصادی هر کشور،بهانه ای شد تا با دکتر محسن جعفری مذهب، عضو هیئت علمی پژوهشکده اسناد و کتابخانه ملی ایران و مدیر سرای ایران شناسی،گفتگو کنیم.

سکه در ایران برای نخستین بار چه زمانی مورد استفاده قرار گرفت؟

به نظر می رسد در ایران قبل از اسلام، سکه ها برای نخستین بار از زمان داریوش ضرب شدند که به آن ها "دارایی" یا "دریک" گفته می شد. برخی بر این باورند دریک به معنای زریک یا طلایی بوده و برخی هم معتقدند دریک به معنای دارایی یعنی متعلق به داراست. اسم داریوش به معنای داراست و دارا در حالت فاعلی داریوش بوده است چون در زمان باستان رسم بود اسامی را صرف می کردند و داریوش تقریبا همیشه با شکل فاعلی خوانده می شد. در دوران باستان، ایرانی ها کمتر عکس شاهان را بر روی سکه ها حک می کردند اما یونانی ها که نخستین بار سکه ها را به صورت مدون تر ضرب کردند، عکس شاهان خود را بر روی آن ها حک می کردند و در زمان جمهوریت یونان نیز، عکس الهه شهرها بر روی سکه ها حک می شد. در ایران، اشکانیان از سلوکیان یاد گرفتند عکس شاه، اسم وی، محل ضرب سکه و تاریخ ضرب را حک کنند. البته در آن زمان تاریخ ایران فاقد مبدا بود و بنابراین به طور مثال، بر روی سکه حک می کردند "چهارمین سال سلطنت من". تاریخ شناسی پیش از اسلام در ایران بر اساس سکه انجام می شود و برخی از بناها زمانی که افتتاح می شدند، در کف آن ها محفظه ای سنگی کار گذاشته می شد و لوحی در آن نگه داری می شد. معمولا برای این که بنای طلا بر روی زمین گذاشته نشود، چهار سکه به عنوان چهار پایه زیر آن می گذاشتند و اکنون این سکه ها به تاریخ شناسی بنا کمک می کنند.

اهمیت سکه ها در تحولات فرهنگی کشورها به چه شکل است؟

طبیعتا در حال حاضر با وجود کارت های اعتباری، اسکناس، چک و حساب های بانکی مجازی، سکه ها عملا نقش زیادی را در اقتصاد بازی نمی کنند و می توانیم به آن ها بیشتر از لحاظ تاریخی نگاه کنیم. باید بگویم اولین نهادی که کودک در بیرون از خانواده با آن آشنا می شود، پول است. وی خیلی زود در می یابد که می تواند پولی را از خانواده دریافت کرده و با آن خوراکی خوشمزه ای بخرد. بنابراین اگر کودک در کودکی نقش شخصی را روی سکه یا اسکناس ببیند، تا ابد او را فراموش نمی کند چون همیشه خاطره خوشی از پول دارد. چنانچه کودکی این ارزش را درک کند، می توان بسیاری از ارزش های فرهنگی را از همان دوران کودکی به او منتقل کرد. در یادداشتی که چندی قبل به چاپ رساندم، در مورد استفاده از ارزش اقتصادی برای حفظ آثار فرهنگی سخن گفتم. در آن مقاله پیشنهاد کردم برای این که در آینده، کشوری مدعی داشتن بزرگانی مانند مولوی، خیام، رودکی، ابوریحان بیرونی، فرخی و ناصرخسرو نشود، نقش آن ها را بر روی سکه حک کنیم. در نتیجه کودک ایرانی از کودکی متوجه می شود که شخصیتی همچون مولوی ایرانی بوده و متعلق به ایران است و اگر زمانی به وی گفته شود مولوی متعلق به ایران نیست، چنین سخنی را باور نخواهد کرد.

آیا سکه شناسی زیرمجموعه باستان شناسی است یا رشته مستقلی به شمار می رود؟

سکه شناسی زمانی زیرمجموعه باستان شناسی و در واقع یکی از تکنیک های باستان شناسی بود. یعنی باستان شناسی علمی بود که به اشیای گذشتگان که در زیر خاک یا بیرون از خاک بودند، و همچنین به آثار، بناها، یافته ها و کاوش ها می پرداخت. طبیعتا در کاوش هایی که در زیر زمین انجام می شد، اشیایی پیدا می شدند که از آن میان می توان به فلز، سفال، ظروف، نوشته و سکه ها اشاره کرد. سکه شناسی در ابتدا تکنیکی بود برای چگونگی یافتن نگهداری، تمییز کردن، طبقه بندی کردن و چیدن سکه ها در موزه ها و خود موزه داری نیز بخشی از باستان شناسی است. بنابراین جمع آوری سکه با هدف ایجاد موزه یا نمایشگاه جزو باستان شناسی به شمار می آید. هنوز هم رسم است که بر اساس سکه تاریخ را به نگارش در می آورند و زمانی که افرادی قصد می کنند که سکه ها را کاتالوگ یا طبقه بندی کنند، بر اساس ترتیب زمانی آن ها را بچینند و همچنین بر اساس ترتیب زمانی ضرب شده بر روی سکه ها سلسه ها و سلسله مراتب سلسله ها را چیدمان کنند، تاریخ نوشته می شود. كتابهاي ادوارد زامباور(نسب نامه خلفا و شهر یاران و سیر تاریخی حوادث اسلام، ترجمه محمدجواد مشکور) استانلي لين پول (طبقات سلاطين الاسلام، ترجمه عباس اقبال)، و ادموند كليفورد باسورث (سلسله‌های اسلامی جدید ترجمه فریدون بدره ای) از اين دسته اند. بنابراین در این مرحله، سکه شناسی از باستان شناسی خارج و وارد تاریخ نویسی می شود. تاریخ نویسی بر اساس سکه دو وجه دارد: سلسله نویسی و شهرنویسی. در حال حاضر سکه شناسی در حال تبدیل شدن به یک علم جدید است و در واقع یک حوزه بین رشته ای است و دیگر از رشته صرفا باستان شناسی و موزه داری خارج شده است. نه تنها اکنون تاریخ نویسی بر اساس سکه شناسی انجام می شود، بلکه در رشته های هنری و بسیاری رشته های دیگر نیز کاربرد دارد. در واقع هنرمند بر اساس نقش ها، زبان ها و نشانه های موجود بر روی سکه ها، آثار هنری می آفریند.

اولین نهادی که کودک در بیرون از خانواده با آن آشنا می شود، پول است.

مجموعه داری سکه از چه زمانی شکل گرفت؟

به موازات باستان شناسان یا حتی پیش از آن ها، عده ای دیگر نیز کار سکه شناسی را انجام می دادند که این افراد کلکسیونر یا مجموعه دار نام داشتند. مجموعه داران همواره افراد پولداری نبودند البته گزارشاتی موجود است مبنی بر این که نبونید، پادشاه بابل، یک کلکسیون سکه داشت. نبونید آخرین پادشاه بابل بود که کوروش او را برکنار کرد؛ وی در واقع یک موزه دار بود و اشیای باستانی مانند ظروف قیمتی را جمع آوری و نگه داری می کرد. طبیعتا تعدادی از اشیا علاقه موزه دارانی چون او را بیش از اجسام دیگر به خود جلب می کردند به ویژه اشیایی که متنوع تر بودند و حجم کمتری اشغال می کردند. سکه ها حجم کم و تنوع فراوانی دارند و می توان انواع و تعداد بیشتری سکه را جمع آوری کرد. بنابراین هر شاه در دوره سلطنتش ده ها بار در ده ها شهر و به ده ها شکل و بر روی چندین عنصر مانند طلا، نقره و مس سکه ضرب می کرد، در نتیجه سکه های قدیمی تنوع و پراکندگی فراوانی دارند. شاهان همچنین نیاز داشتند بدانند رقبا یا دشمنانشان چه سکه هایی را ضرب می کردند.

به غیر از شاهان چه افراد دیگری سکه جمع آوری می کردند؟

علاوه بر شاهان کسان دیگری نیز بودند که سکه ضرب می کردند مانند صراف ها و چنانچه آن ها وضع مالی شان خوب بود، از هر سکه، یکی را برای خود نگه می داشتند. بازرگانان نیز زمانی که به سفر می رفتند، هنگام بازگشت سکه هایی را به عنوان یادگاری با خود به همراه می آوردند. مجموعه جمع آوری شده معمولا به فرزندان آنان به ارث می رسید و آن ها نیز مجموعه سکه پدرانشان را گسترش می دادند.

آیا کتاب های تاریخی خاصی وجود دارند که با استفاده از سکه ها نوشته شده باشند؟

بلی. در ابتدا باید بگویم در هند یکی از اقداماتی که توسط استعمارگران انگلیسی انجام شد، راه اندازی ضرابخانه کلکته بود. شیمی دانان انگلیسی که به کلکته رفتند، نقش معیر یا همان عیارسنج را ایفا می کردند و میزان طلا و نقره مورد استفاده در ضرب سکه را می سنجیدند. آن ها همچنین سکه های شکسته یا سائیده شده را از مردم هند تحویل می گرفتند، آن ها را ذوب می کردند و با آلیاژ جدید دوباره سکه را ضرب می کردند و به مردم تحویل می دادند. برخی از معیرها و شیمی دانان انگلیسی تمامی سکه هایی را که تحویل می گرفتند، ذوب نمی کردند. از میان این سکه ها می توان به سکه های سلوکی، اشکانی، ساسانی، سکه های پارت ها یا سکه های آشوکا اشاره کرد. این شیمی دانان به تدریج مجموعه ای از تمامی سکه های باستانی هند را جمع آوری کردند و زمانی که انگلیسی ها می خواستند تاریخ هند را بنویسند، مجموعه ای از سکه ها در اختیار داشتند که می توانستند در این زمینه از آن ها استفاده کنند. این در حالی بود که خود مردم هند فقط به دنبال تحویل دادن سکه های فرسوده به ضرابخانه و تحویل گرفتن سکه های نو به تاریخ روز بودند. در واقع با استفاده از همین سکه ها بود که زامباور تاریخ سلاطین اسلام را نوشت. اصل این کتاب آلمانی است و سپس به عربی ترجمه شده و بعدها نیز به فارسی ترجمه گردید. هم اکنون در ایران سه کتاب تاریخی غنی بر اساس سکه ها در اختیار داریم که یکی از آن ها متعلق به زامباور و دیگری نوشته لین پول است که عباس اقبال آشتیانی آن را ترجمه کرده است؛ آخرین کتاب نیز نوشته ادموند باسورث است. این افراد در واقع تاریخ سلسله های اسلامی را بر اساس سکه به نگارش در آورده اند. عده ای از سکه برای چیدن سلسله های تاریخی بهره بردند و عده ای هم تاریخ شهری را بر اساس سکه ها نوشته اند که نمونه خوب آن مارهیز است که در سال 1938 کتاب بسیار غنی تحت عنوان تاریخ سکه شناختی شهر ری را نوشت که ترجمه آن هنوز فارسی منتشر نشده است. وی موفق شد تمامی سکه های شهر ری را جمع آوری کند و تلاش کرد تاریخ این شهر را بر اساس سکه های آن به نگارش در آورد.

نه تنها اکنون تاریخ نویسی بر اساس سکه شناسی انجام می شود، بلکه در رشته های هنری و بسیاری رشته های دیگر نیز کاربرد دارد.

در مورد عیار سکه برایمان بگویید و این که این مفهوم از چه زمانی شکل گرفت؟

ما دو نوع برد برای سکه ها داریم که عبارت اند از برد جغرافیایی و برد تاریخی. برد تاريخي يعني يك سكه تا چه زماني توسط مردم مورد استفاده قرار ميگرفته و برد جغرافيايي يعني يك سكه تا چه مسافتي مورد پذيرش بوده. طبيعتا برد تاريخي شاهان بزرگ بيشتر و برد جغرافيايي شهرهاي بزرگ بويژه پايتخت بيشتر بوده است. در برد تاریخی می توان به نمونه خوبی مانند سکه های شاهرخ تیموری اشاره کرد. شاهرخ حدود سال 850 هجری قمری از دنیا رفت اما سکه های وی تا 50 سال بعد و تا عصر صفوی برد تاریخی داشت. پس از شاهرخ آشفتگی هایی در ایران به وجود آمدند و سلسله های متعدد و بنابراین سکه های متعددی ظاهر شدند. طی این 50 سال یعنی پس از مرگ شاهرخ تیموری تا دوره صفوی، سکه های شاهرخ همچنان از لحاظ تاریخی پذیرفته می شدند چون از عیار خوبی برخوردار بودند. عیار به معنای میزان خلوص سکه است. یک سکه یک بار اصلی تحت عنوان عیار و یک بار اضافی تحت عنوان بار دارد. در واقع نمی توان نقره  را به صورت صد درصدی تبدیل به سکه کرد چون نقره و طلا به تنهایی خاصیت خم شدگی دارند و در ضرب سکه باید به آن ها فلز دیگری افزود. معمولا به طلا نقره و به نقره مس افزوده می شود و برای محکم تر کردن سکه های مسی هم گاها قلع یا روی به آن ها اضافه می کنند چون مس نیز فلزی خم شدنی است. در قدیم واحد وزن مثقال بود و هر مثقال 24 نخود بود که چند نخود سکه بار و چند نخود نیز فلز اصلی بود. عیار را بر اساس 24 تعیین می کردند و بنابراین طلای خالص طلای 24 عیار بود. سکه های شاهرخ آن قدر عیار خوبی داشتند به طوری که شاهان بعدی یعنی شاهان قراقویونلو و آق قویونلو بر سکه های شاهرخ سورشارژ می کردند یعنی اسم خود را در کنار اسم شاهرخ حک می کردند و نام شاهرخ یک برند به شمار می رفت. در دوره پس از شاهرخ نقره کم شد و چون سکه ها را از نقره ضرب می کردند، مردم اعتماد خود را به شاهان از دست دادند. در این بین شاهان مدام تغییر می کردند و تنها چیزی که موجب می شد سکه ها همچنان اصالتشان را حفظ کنند، نام شاهرخ بود. برخی از سکه ها تا 50 سال پس از مرگ شاهرخ هم پنج بار سورشارژ خورده اند، بنابراین سکه های شاهرخ برد تاریخی و جغرافیایی بسیار خوبی داشته اند و این موضوع خود دارای ارزش اقتصادی هم بوده است.

در ایران، موزه ملی در زمینه سکه قوی است اما خدمات خوبی ارائه نمی دهد و در حال حاضر فعال ترین موزه در زمینه سکه در ایران کتابخانه و موزه ملی ملک است.

وضعیت سکه شناسی در سطح دانشگاهی و آکادمیک به چه صورت است؟

در حال حاضر سکه شناسی یک دانش است اما هنوز تبدیل به علم نشده است. برای تبدیل شدن یک حوزه به علم نیاز به ابزارها، تعاریف ثابت، متون خاص، اصطلاح نامه، اطلس، واژه نامه و دانش نامه است و تا حوزه ای نتواند این مولفه ها را تولید کند، تبدیل به علم نمی شود. در حال حاضر در ایران رشته سکه شناسی نداریم و در دوره کارشناسی رشته باستان شناسی، دو واحد به نام مهر و تبلت وجود دارد که در قالب آن سکه هم تدریس می شود. در سطح دنیا و در سطح دانشگاهی نیز سکه شناسی وضعیت مناسبی ندارد و فقط در سطح پژوهشی از شرایط خوبی برخوردار است. در دنیا برخی از دانشگاه ها در زمینه سکه شناسی فعال ترند اما معمولا نمی توان واحدهای زیادی را برای سکه شناسی تعریف کرد زیرا برای وضع کردن یک رشته در سطح کارشناسی به حداقل 70 واحد تخصصی نیاز است و تامین این تعداد واحد برای ایجاد رشته سکه شناسی مقدور نیست. در کارشناسی ارشد نیز دو واحد به نام مهر و سکه وجود دارد چون سکه و مهر از یک جنس اند. در واقع سرسکه ای که تولید سکه می کند مانند ابزاری است که مهر تولید می کند. این دو از نظر تولید، حکاکی و نوع آلیاژ همسانند اما محصول سکه بر روی فلز سخت و مهر بر روی جنس نرم مانند کاغذ، لاک، گچ یا شمع تولید می شود.

در دنیا چه موسسات و دانشگاه هایی در زمینه سکه شناسی سرآمد هستند؟

در دنیا بیشتر موسسات غیردولتی مانند انجمن سکه شناسی امریکا و انجمن سلطنتی سکه شناسی بریتانیا در این زمینه بسیار فعال اند. در حال حاضر فعالیت های سکه شناسی بیشتر در انستیتوهای کشورها و در برخی موارد در انستیتوهای کلکسیونرها انجام می شود. بخشی از این فعالیت ها نیز در موزه های تخصصی مانند موزه سگویای اسپانیا انجام می شود. سگوویا شهری در صد کیلومتری شمال مادرید است و یکی از قلعه های این شهر به موزه سکه سگوویا تبدیل شده است. ضرابخانه این موزه از قرن پانزدهم میلادی در زمینه ضرب سکه فعال است. تمامی دستگاه های فرسوده و غیرفرسوده ضرب سکه در سراسر دنیا و در قرون مختلف در این موزه جمع آوری شده است و هم اکنون تاریخ سکه شناسی اروپا در سگوویا قابل مشاهده است. انجمن های کلکسیون داران سراسر جهان نیز در زمینه سکه شناسی فعالیت می کنند. دانشگاه توبینگن آلمان، مجموعه ای ارزشمند از سکه های اسلامی در اختیار دارد و موزه بریتانیا هم به دلیل استعمارگر بودن این کشور در هند بسیاری از سکه های اسلامی را دارد. موزه هرمیتاج سن پترزبورگ نیز در زمینه سکه شناسی وضعیت بسیار مطلوبی دارد. در ایران، موزه ملی در زمینه سکه قوی است اما خدمات خوبی ارائه نمی دهد و در حال حاضر فعال ترین موزه در زمینه سکه در ایران کتابخانه و موزه ملی ملک است.

گفتگو: شه تاو ناصری